Нацыянальнае адраджэнне ў першай палове XIX ст. адбывалася пераважна ў сферы развіцця культуры.
Нягледзячы на нізкі адукацыйны ўзровень насельніцтва, працягвае развівацца адукацыю. Навучальныя ўстановы былі чатырох разрадаў: 1) парафіяльныя школы - для людзей ніжэйшых саслоўяў, 2) павятовыя вучылішча - для дваран, купцоў, урадавых службоўцаў, рамеснікаў, 3) гімназіі - для дваран і чыноўнікаў, 4) ліцэі і ўніверсітэты - для дваран. Большасць насельніцтва Украіны было непісьменным. У той час ва Украіне было 19 гімназій, 2 ліцэя - Адэскі (1817 г.) і Нежынскі (1832 г.), Кіеўская духоўная акадэмія і 2 універсітэта - Харкаўскі (1805 г.) і Кіеўскі (1834 г.). На заходнеўкраінскіх землях былі: Львоўскі універсітэт (1661 г.), Львоўская Тэхнічная акадэмія (1844 г.), Крамянецкі ліцэй (1805 г.).
У працэсе росту нацыянальнай свядомасці ва Ўкраіне таго часу назіраем адраджэнне цікавасці да нацыянальнай гісторыі. Украінская інтэлігенцыя пачынае даследаваць сваю гісторыю.
Сярод вядомых навукоўцаў - Мікалай Іванавіч Кастамараў - выбітны ўкраінскі гісторык, грамадскі дзеяч (1817-1885 гадах.) Напісаў вядомыя працы па гісторыі Украіны: "Б. Хмяльніцкі "," Руіны "; па гісторыі Расеі -" Руская гісторыя ў Жыццяпіс Яе найгалоўных дзеячаў ". Кастамараў быў прафесарам Кіеўскага універсітэта. Мікалай Іванавіч вядомы і як пісьменнік-рамантык. Аўтар такіх зборнікаў: "Украінскія балады" і "Ветка". Напісаў гістарычныя драмы "Сава Чалы" і "Пераяслаўская ноч"
Мікалай Андрэевіч Маркевіч (1804-1860 гг) - украінскі гісторык, пісьменнік, этнограф. Надрукаваў зборнік "Украінскія мелодыі". Вядомая і яго гістарычная праца ў 5 тамах "Гісторыя Маларосіі". Вельмі цікавая яго калекцыя дакументаў па гісторыі Украіны XVII-ХVИИI стагоддзя
Міхаіл Аляксандравіч Максімовіч (1804-1873) - выбітны ўкраінскі гісторык, прыродазнавец, філолаг, фалькларыст, этнограф. Напісаў цікавую гістарычную драму "Адкуль пайшла Руская зямля па аповядзе Несцерава аповесці і па іншых старадаўніх пісьмёнамі рускімі". Ён з'яўляецца аўтарам таксама шэрагу прац па гісторыі руху Гайдамакаў, апублікаваў многа каштоўных дакументаў па гісторыі Украіны.
Н.А. Максімавіч быў яшчэ і вядомым батанікам, адным з ранніх папярэднікаў эвалюцыйнай тэорыі ангельскага навукоўца Чарльза Дарвіна
Харкаўскі універсітэт у першай палове XIX ст. стаў цэнтрам навуковых даследаванняў. Вядомы прафесар матэматыкі Т. Ф. Осиповский быў рэктарам Харкаўскага універсітэта з 1813 па 1820 гг. Ён стварыў трохтомны "Курс матэматыкі".
Міхаіл Васільевіч Остроградский - выбітны ўкраінскі матэматык, пачаў Пецярбургскую матэматычную школу. Яго асноўныя працы асвятляюць пытанні па матэматычнаму аналізу, матэматыцы, фізіцы, аналітычнай механікі. Міхаіл Васільевіч быў у цеснай дружбе з Т. Г. Шаўчэнка.
У 1817 г. у Львове была створана культурна-адукацыйную ўстанова пад назвай "Львоўскі інстытут Оссолинских" (Оссолинеум). Заснавальнікам быў М. Оссолинский - польскі асветнік, бібліёграф, літаратуразнавец і гісторык. Інстытут меў два аддзела: бібліятэку і музей. Інстытут Оссолинских быў асветніцкім цэнтрам таго часу.
Украінскую літаратуру першай паловы XIX ст. уяўляе яркая тытанічная постаць Тараса Рыгоравіча Шаўчэнкі (1814-1861 гг.) Творчасць гэтага ўкраінскага генія мела велізарны ўплыў на духоўнае развіццё і нацыянальную самасвядомасць ўкраінскага народа. Яго асноўныя творы: выдадзены 1840 "Кабзар", 1841 г. - "Гайдамакаў", 1843 г. - "Назар Стодоля", 1845 г. - "І мёртвым і жывым" і інш былі не толькі літаратурным з'явай, але і палітычным маніфестам. Тарас Рыгоравіч быў вялікім украінскім паэтам, мастаком, мысляром, грамадскім дзеячам.
Варта згадаць і іншых стваральнікаў новай украінскай літаратуры, перш за ўсё, І. Котляревского (1769-1838 гг.) У 1798 г. ім выдадзена паэма "Энеіда». Большую ролю ў развіцці драматургіі згуляла п'еса "Недалетак". Акрамя літаратурнай дзейнасці, Катлярэўскі ўдзельнічаў у грамадскім жыцці Украіны
П.Гулак-Арцёмаўскі (1790-1865 гг) напісаў некалькі дзесяткаў вершаў і баек. Знакамітая яго байка "Пан і сабака", якая выйшла ў 1818 г.
П. Кулиш (1819-1897 гг) творча працаваў над развіццём украінскай культуры i літаратуры, абуджэннем нацыянальна-патрыятычнай самасвядомасці ўкраінскі. Кулиш спрабаваў выпрацаваць ідэалагічную праграму для украінскага народа, марыў аб развіцці дзяржаўнасці ва Украіне, настойваў на ідэі раўнапраўнага аб'яднання Украіны і Расіі. Вядомыя гістарычныя творы Кулиша: трохтомнік "Гісторыя ўз'яднання Русі", брашура "Пасхальнае яйка русінам і палякам на Вялікдзень 1882 г.", паэма "Кулиш ў пекле", раман "Чорная рада"
Р. Паперкі-Основьяненко (1778-1843 гг) - выбітны ўкраінскі празаік. Найболей вядомыя яго сатырычныя творы: "шляхецкія выбары", "Шельменко дзяншчык", "Сватоўства на Ганчароўка", "Конотопская ведзьма"
Е. Грабёнка (1812-1848 гг) - таленавіты ўкраінскі баснописец. Самыя яго творы: "маларасійскай прыказкі", «Нежынскі палкоўнік Золотаренко", «Чайкоўскі" ды іншыя. Шмат дапамагаў Т. Шаўчэнкі, асабліва пры яго выкупе з крепостнической няволі, а таксама дапамог Шаўчэнка выдаць "Кабзар".
З народа выйшлі таленавітыя спевакі-Кабзара і лірніка, якія распаўсюджвалі здабытак народнай творчасці па ўсёй Украіне. Самымі вядомымі Кабзара былі: Андрэй Шут, Іван Крукоўскі, Астап Вересаев, Фёдар Грышчанка. Першыя фальклорныя зборнікі: М. Цертелева "Вопыт збору старажытных маларасейскага песень", М. Максімовіч "маларасійскай песні", "Украінскія народныя песні"
На заходнеўкраінскіх землях фальклорным выданнем быў зборнік "Русалка Днестровая", што надрукавала "Руская сёмуха".
Ва ўкраінскай архітэктуры пераважаў стыль класіцызму. Напрыклад: оперны тэатр у Адэсе (архітэктар Тома дэ Томон), Кіеўскі універсітэт (архітэктар Беретта). Творамі садова-паркавага мастацтва сталі выдатны Софиевский парк у г. Умань, у сяле Сокоринцях палац Галагана, у г. Белай Царквы парк "Александрыя"
У галіне музыкі шырокую папулярнасць набылі песні-рамансы: "Ехаў казак за Дунай", "веюць вятры", "Сонца нізенькім". На словы Т. Г. Шаўчэнкі створаны песні-рамансы "Думы мае", "Ой адна толькі я, адна", "Запавет", "Раве і стогне Днепр шырокі", на словы М. Пятрэнка - "плюшчу вачэй я на неба", У М. Забелы "Ходзіць вецер, вые ў полі", "Не щебечи, салавей". У 1809 г. з нагоды адкрыцця тэатра ў Адэсе выступіў Н. Аўсянік-Кулікоўскі са сваёй сімфоніяй, якую стварыў на аснове ўкраінскіх народных песень
У Украінскім жывапісу быў распаўсюджаны рамантычнае кірунак. Найвышэйшым дасягненьнем была творчасць. Ён стварыў 130 партрэтаў. Вядомыя яго акварэльныя карціны "Пажар у стэпе" і іншыя. Вяршыняй мастацкай творчасці сталі серыі "Прыпавесць пра блуднага сына", "Кара калодкай", "У турме".
І. Сошенко (1807-1876 гг) - таварыш Шаўчэнкі, працаваў настаўнікам малявання ў кіеўскай гімназіі. Вядомыя яго творы: "Партрэт бабулькі", «Продаж сена на Дняпры".
Н. Васька (1820-1866 гг) напісаў серыю партрэтаў, вядомы педагог, працаваў настаўнікам малявання, выкладаў у Кіеўскім універсітэце.
А. Мокрицкий (1811-1871 гг) стварыў серыю партрэтаў выбітных людзей - М. Гогаля, А. грабянец, А. Кальцова
Такім чынам, насуперак антыўкраінскай палітыцы царызму ўкраінская культура развівалася, узбагачаючыся новымі дасягненнямі
Беларускую