§ 34. Краіны Сярэдняга і Блізкага Усходу
Першая сусветная вайна, развал Расійскай і Асманскай імперыіпрывялі да значных змен у суадносінамі сіл на Блізкім і Сярэднім Усходзе.Гэтай сітуацыяй вырашыла скарыстацца Англія, якая засталася адзінай уплывовай сілай у рэгіёне. Здалося, штоАнглія ці здолее рэалізаваць даўнія свае імкнення: стварыць свае бесперапынныякаланіяльныя валодання ад Блізкага да Далёкага Усходу. Дасягнуць гэтагапланавалася шляхам падпарадкавання арабскіх уладанняў Асманскай імперыі,поўнай каланізацыі Ірана, устанаўленне кантролю над былым РасійскімЗакаўказзя і Сярэдняй Азіяй, і ліквідацыяй незалежнасці Афганістана. І гэтымпланам не наканавана здзейсніцца. Англіі давялося сутыкнуцца з магутнымнацыянальна-вызвольным рухам, процідзеяннем савецкай Расіі і імкненнеЗША пранікнуць у гэты рэгіён.
1. Стварэнне нацыянальнай турэцкага дзяржавы
Паразаў ПЭршысусветнай вайне прывяло да краху Асманскай імперыі. Краины Антанты імкнуліся да падзелу яеспадчыны. Англія і Францыя, падзяліў арабскія валодання Асманскай імперыі?імкнуліся гэта зрабіць і з абласцямі з уласна турэцкім насельніцтвам. Краіны Антантыўсталявалі кантроль над чарнаморскімі пралівамі, французы акупавалі Кілікію,англічане - Стамбул, Італія і Грэцыя высадзілі свае войскі ў Малой Азіі (Ізмір іАнталія).
У адказ на гэта ў Турцыі паўстала рух за захаваннецэласнасці краіны як нацыянальнай дзяржавы. Яго ўзначаліў генерал Мустафа Кемаль.На неакупаванай частцы Турцыі ў горадзе Анкары было склікана Меджліс -буйныя нацыянальныя зборы. Меджліс утварыў урад і пачаў фарміраванне арміі.
Султан Мехмед VІ
Марыянетачныя султанской ўрад падпісаў10 жніўня 1920 г г. з краінаміАнтанты Севрский мірны дагавор? які замацаваў падзел краіны. Турцыя губляла ўсёвалодання на Блізкім Усходзе. Грэцыі пераходзіла частка еўрапейскіх уладанняў ігорад Ізмір ў Малой Азіі. На ўсходніх межах Турцыі ўтваралася Армянскаядзяржава. На тэрыторыі самой Турцыі уводзіўся рэжым капітуляцыі, што фактычнаператварала яе ў паўкалонамі. Урад Кемаля адкінуў такі дагавор. Тадыгрэцкія войскі пры падтрымцы Ангельшчыны пачалі наступ у глыб краіны, што прывёў дагрэка-турэцкай вайны (1920-1921 гг.).
Грэцкаяартылерыя вядзе агонь па турэцкім пазіцыях
У асобе Савецкай Расіі Турцыя знайшла саюзніка ўбарацьбе супраць краін Антанты. Прычынай збліжэння дзвюх краін стала непрыманнеімі Версальскай сістэмы. У сакавіку 1921 г. між двума краінамі былопадпісаны дагавор аб дружбе і братэрства. Згодна з дагаворам была вызначанасавецка-турэцкую мяжу: Турцыя атрымала тэрыторыі ў Закаўказзе,раней належалі Расіі (Карскія вобласць), А затым Арменіі, якую такім чынам былі падзеленыяі знішчаны. Турцыя атрымала фінансавую і ваенную дапамогу ад РСФСР.
Наступтурэцкіх войскаў. Гравюра
У кастрычніку таго ж года аналагічныдагавор быў заключаны з савецкімі рэспублікамі Закаўказзя, а ў студзені 1922 г. падпісаныдагавор з УССР, дэлегацыю якой узначальваў М. Фрунзе. Апошні дапамог М. Кемалюраспрацаваць план разгрому грэцкіх войскаў.
У 1922 г. турэцкія войскі перамаглі ў вайне.Антанта вымушаная была падпісаць з урадам Кемаля перамір'е і гэтым прызнаць яго.Становішча Севрского дагавора былі перагледжаныя. У 1923 г. падпісаныЛозаннский мірны дагавор, паводле якога захоўвалася тэрытарыяльная цэласнасцькраіны як нацыянальнай дзяржавы.
Горад Смірна падпаленаеадыходзіць грэцкімі войскамі (1922 г.)
Знешнепалітычнаястабілізацыя стварыла ўмовы для правядзення ўнутраных рэформаў. Турцыю былоабвешчана рэспублікай (1923г.). Царква аддзялілі ад дзяржавы, а школа - адцарквы. Скасаваны халіфат (1924 г.). УВедзяно лацінскі алфавіт. Усіх турак абавязалі прыняцьсябе прозвішчы. Мустафа Кемаль ўзяў прозвішча Ататурк - бацька турак. Украіне было забаронена шматжонства, грамадзянскі шлюб стаў абавязковым. Урадпачаў падтрымліваць нацыянальную прамысловасць? канцэнтруючы ўвагу на развіцціімпартазамяшчальных галін. Пасля крызісу 30-х гг ў краіне уводзіліся элементыпланаванне эканомікі і ствараўся дзяржаўны сектар.
Кемаль Ататуркз паплечнікамі
Аж да смерці Атацюрка ў 1938 г. Турцыя была досыцьмоцным дзяржавай у еўрапейскім разуменні, а Ататурк стаў прыкладам длянацыяналістаў Блізкага Ўсходу й Сярэдняй Азіі.
2. Арабская свет
У канцыXIX ст. Асманская імперыя, Іран і Афганістан патрапілі ў эканамічнуюзалежнасць ад еўрапейскіх дзяржаў. Асманская імперыя страціла ўсе свае паўночна-афрыканскія валодання, якія сталікалоніямі еўрапейскіх дзяржаў.
Першайрэакцыяй на ўзмацненне залежнасці ад Еўропы было з'яўленне панисламизма -палітычнага плыні, накіраванай на стварэнне адзінага ісламскага дзяржавы як супрацьвагіеўрапейскай экспансіі. Гэты рух знаходзіў падтрымку сярод традыцыйных палітычныхэлітаў краін рэгіёну, якія балюча рэагавалі на абмежаванне іх ўлады і процідзейнічалілюбым унутраным зменам у краінах ісламскага свету.
Некаторыммаладым ісламскім палітыкам выхад з адсталасьці і замежнай залежнасцібачыўся ў стварэнні моцнага нацыянальнага дзяржавы. Такія ідэі заходзілі ўсупярэчнасць з традыцыйнымі палітычнымі ідэямі, калі дзяржава лічылася ненацыянальнай, а ісламскай, што давала магчымасць суіснаваць у рамках аднойдзяржавы цэлым кангламерат народаў.
Томас Эдуард Лоўрэнс ("ЛоўрэнсАравійскі »)
Ідэінацыяналізму падрывалі стабільнае становішча ў краінах ісламскага свету. Гэтымўмела скарысталіся ангельцы, падтрымаўшы паўстанне арабаў супраць Асманскагаімперыі ў час Першои сусветнай вайны. Вялікую ролю ў арганізацыі паўстання згуляў адзінзь вядомых ангельскіх шпіёнаў Томас Эдуард Лоўрэнс ("ЛоўрэнсАравійскі »). Арабывыступалі за стварэнне ўласнай дзяржавы. Але геализуваты гэта імкненне арабамі непашанцавала. Пасля вайны арабскія землі, якія ўваходзілі ў складАсманскай імперыі? была падзелена паміж Францыяй і Англіяй. Францыя захапілаЛіван і Сірыю, Англія ўсталявала кантроль над Іракам, Палестынай іТрансиордании. Частка арабаў на Аравійскім паўвостраве на чале з каралёмІбн Сауд здабыла незалежнасць і стварыла дзяржавы, якая пасля атрымала назвуСаудаўская Аравія (1932 г.).
Король Ібн Сауд
Уарабскіх валадарствах Вялікабрытанія стварыла два фармальна незалежныякаралеўства - Ірак (1930 г.) і Іарданію (1932 г.). Янадазволіла перасялення яўрэяў на тэрыторыю Палестыны для стварэння іхнацыянальнага агменю, што прывяло да канфрантацыі перасяленцаў з мясцовыміарабамі.
Першаяняўдалая спроба стварыць арабскую дзяржава прадаставіла арабскім нацыяналізмеантианглийские і антифранцузской накіраванасці. У выніку ў 30-я гг, асабліва ўчас Другойсусветнай вайны, у гэтым рэгіёне ўзмацніўся ўплыў Германіі і Італіі.
3. Палестынская праблема
Ідэюстварэнне нацыянальнага агменю габрэяў прапанаваў аўстрыйскі журналістТэадор Герцль ў сярэдзіне XIX ст. На кангрэсе сіянісцкага руху ў Базелі(Швайцарыя) 1897 г. гэтая ідэя атрымала абгрунтаванне. Вырашана было стварыцьгабрэйскія дзяржава на тэрыторыі Палестыны. На гэтую тэрыторыю плошчай 25 тыс. км2 меркаваласяперасяліць 10000000 габрэяў з усяго свету. Спачатку сіяністы прапанавалітурэцкаму султану, пад уладай якога знаходзілася Палестына, прадаць гэтыязямлі, але ён адмовіўся. Нягледзячы на гэта, габрэйскія насельніцтва пачало таемнаеперасялення ў Палестыну? дзе стварала замкнёныя абшчыны, якія вялі натуральнаегаспадарку.
Артур Бальфур
Падчас Першои сусветнай вайны султан звярнуўся да высяленню габрэйскаганасельніцтвы, абвінаваціўшы яго ў прыхільнасці да Антанты. На завяршальным этапевайны у 1917 г. Англія і Францыя аб'явілі дэкларацыю Бальфура, у якойгаварылася аб вяртанні часткі яўрэяў на іх гістарычную радзіму і правастварыць нацыянальны ачаг ў Палестыне. Гэтая дэкларацыя паклала пачатак новайхвалю перасяленьня.
Разгонанглійскімі войскамі демрнстрации арабаў
У Палесціне пачалі ствараццагабрэйскія палітычныя і ваенныя арганізацыі. У 1922 г. Англія атрымала адЛігі Нацый мандат на кіраванне Палестынай. Гэта адразу выклікала паўстаннеарабаў супраць ангельцаў і жыдоў. Да таго часу габрэі складалі 18% насельніцтваПалестыны. Хоць паўстаньне было задушана, напружанасць у адносінах паміж арабскім ігабрэйскай абшчынай і каланіяльнай адміністрацыяй захавалася.
Поленениарабскія паўстанцы пад канвоем ангельскага афіцэра
Да канца 30-х гг Англія спрыяла перасяленню габрэяў.Калі суадносіны габрэйскага і арабскага насельніцтва стала пагрозлівым длястабільнасці ангельскай каланіяльнай імперыі, Англія забараніла перасяленьня.Аднак у яўрэйскіх палітычных колах ужо трывала зацвердзілася ідэя падставы сваёйдзяржавы. У Палестыне ствараліся яўрэйскія "ценявыя" палітычныяструктуры - урад, мясцовыя ўлады, узброеныя фарміравання. Пры спрыяльных умовахяны мелі абвясьціць дзяржава Ізраіль.
Арабы катэгарычна выступілі супраць стварэння габрэйскагадзяржавы, што ўзмацніла міжнацыянальную барацьбу ў Палестыне.
4. Іран у міжваенны перыяд
Першая сусветная вайна і рэвалюцыя ў Расеі зачипилы Іран.Спрабуючы не дапусціць ўздыму нацыянальна-вызваленчага руху і распаўсюджваннеяе на Індыю, а таксама канчаткова закабаліць Іран і ператварыць яго ў плацдармдля ўзброенай інтэрвенцыі супраць Савецкай Расіі, у 1918ангельцы пачалі акупацыю усяго Ірана, уварваліся ў Баку (Азербайджан) і Сярэдняй Азіі.
У Тэгеране было створана проанглийскую ўрад на чале з Восугомэд-Доум. Парушыўшы канстытуцыю, без ведама меджліса ён падпісаў англа-іранскуюпагадненне, якое аддавала пад кантроль ангельскіх саветнікаў і інструктараў іранскуювойска, фінансы, дарожнае будаўніцтва, знешні гандаль і іншыя галіныграмадска-эканамічнай жыцця Ірана.
Ангельцынеадкладна звярнуліся да рэалізацыі гэтага пагаднення. Іранскія фінансы былі падпарадкаваныяангельскай фінансавым дарадцу Е. Сміту. Ангельскія афіцэры і інструктарыгаспадарылі ў іранскім войску. Англа-іранская мытная канвенцыя прадугледжваланізкія тарыфы для ангельскіх тавараў і забараняла гандаль з савецкайРасеяй. З краіны вывозіўся хлеб, што прывяло да росту цэнаў на харчаванне.
Жорсткаякантроль быў усталяваны над грамадска-палітычнай і эканамічнай жыццёмкраіны. Любыя выступы супраць зняволеных пагадненняў душыліся сілай.
Акупацыявыклікала антианглийский рух. Асабліва шырока ён разгарнуўся на поўначы. 7Красавіка 1920 г. у Тэбрыз (Іранскі Азербайджан) успыхнула паўстаннесупраць шаскага улады і ангельцаў, якое ўзначаліў лідэр азербайджанскіхавтономистов шэйх Хиабани. Ён выступаў супраць кабальнай англа-іранскага пагаднення,патрабаваў ўмацавання нацыянальнай незалежнасці, абвяшчэнне Ірана рэспублікай,правядзеньне дэмакратычных рэформаў і аўтаноміі для Азербайджана. Паўстанцы захапіліўлада ў Тэбрыз і іншых гарадах і раёнах Іранскага Азербайджана. У верасні1920 паўстанне было задушана ангельскімі і шаскага войскамі. ШэйхаХиабани і многіх яго прыхільнікаў былі забітыя.
Паўстанцы
У іншай паўночнай правінцыі Ірана - Гиляни 5Чэрвеня 1920 г. г. былоабвешчана Гилянську рэспубліку і часовае рэвалюцыйны ўрад на чале зКупак-ханам. Даяго ўвайшлі прадстаўнікі розных палітычных плыняў i сацыяльных груп -памешчыкі, нацыяналісты, дэмакраты, камуністы. Супярэчнасці паміж членамі ўрада і,адпаведна, паміж палітычнымі сіламі, якіх яны ўяўлялі, абумовіліўнутраную слабасць рэспублiкi. Кіраўнік урада купак-хан адпрэчваў аграрнуюрэформу, на якой настойвалі камуністы і прадстаўнікі нацыянальных меншасцяў,прыватнасці курды.
Проанглийскую палітыка пацярпела паразу, і ўрад Восугаэд-Доум сышоў у адстаўку.
У краіне панавала беспарадкі. Шах ніяк не мог навесці ў ёйэлементарны парадак: на поўначы краіны да ўлады імкнуліся камуністы, на поўднігаспадарылі ангельцы, насельніцтва пакутавала ад банд рабаўнікоў? ўзброеныхатрадаў качэўнікаў.
Пры такой сітуацыі, калі на мапу было пастаўлена існаваннедзяржавы, сын селяніна, афіцэр персідскіх казакоў Рэза-хан ўзначаліў паходчетырехтысячного атрада казакоў на сталіцу Ірана Тэгеран. Фактычна гэта быўдзяржаўны пераварот. У лютым 1921 г. па патрабаванні мяцежнікаў былостворана новы ўрад, у якім Рэза-хан атрымаў пасаду ваеннага міністра.Праз тры месяцы ён адхіліў ад улады прэм'ер-міністра і выслаў яго з краіны.Уся ўлада апынулася ў руках Рэза-хана, за спіной якога стаяла дакладная яму казачаядывізія.
Рэза-ханздзейсніў рэзкі паварот у знешняй палітыцы краіны: былі ліквідаваныя палітычнуюзалежнасць ад Вялікабрытаніі. Ён прымусіў яе вывесці свае войскі з Ірана.Адначасова было наладжана адносіны з савецкай Расеяй (пагадненне 1921 г.).
Рэза-ханжорстка расправіўся з паўстанцкім рухам і прывёў лад у краіне. Шах ў гэтайсітуацыі ператварыўся ў сімвалічную фігуру. Яго лёс была вырашана. У1922 паўстаў Нацыянальны блок, які стаў апорай Рэза-хана. Рэза-хан дамогсяпрызначэнне яго прэм'ер-міністрам. На выбарах у Меджліс, заручыўшысяпадтрымкай рэспубліканцаў, яго блок атрымаў большасць.
Рэза-шах Пэхляві
У1925 Меджліс пад ціскам ваенных прызначыў Рэза-хана вярхоўнымгалоўнакамандуючым з неабмежаванымі паўнамоцтвамі. Меджліс прыняў рашэнне абадрачэнне Каджарськои дынастыі і аб перадачы часовай улады Рэза-хану, атаксама аб скліканні Устаноўчага сходу, якое павінна было вызначыць форму дзяржаўнагапраўлення ў Іране. 12 сьнежня 1925 выбраны з прыхільнікаў прэм'ераУстаноўчы сход абвясціла Рэза-хана наследным шахам Ірана пад імемРэза-шаха Пэхляві. На Іране зацвердзілася новая дынастыя.
Падзеі ў Іране 1919-1922 гадах можна ацаніць якнацыянальную рэвалюцыю, асноўнай задачай якой былі ліквідацыя полуколониальнойзалежнасці, захаванне адзінства краіны і правядзенне ў ёй мадэрнізацыі.
Рэза-шах, абапіраючыся на вопыт Турцыі іамерыканскіх саветнікаў, Пачаў правядзенне рэформаў, накіраваных на мадэрнізацыю краіны. Фінансавыярэформы забяспечваліся прыбыткамі ад продажу нафты. Асновай эканамічнайсамастойнасці краіны павінна стаць індустрыялізацыя.
У20-30-х гг ў Іране былі праведзены некаторыя рэформы ў галіне культуры іпобыту; ўведзены свецкія школы, невялікае лік жаночых школ, адкрытауніверсітэты ў Тэгеране і сельскагаспадарчы інстытут у Кередж. У1935 быў выдадзены дэкрэт аб абавязковым зняцці чадры, уведзеныеўрапейскую форму адзення, пышныя феадальныя тытулы замененыя прозвішчамі. Уплыўдухавенства ў грамадска-палітычным жыцці краіны абмяжоўваўся », была праведзенаярэформу календара - замест месячнага афіцыйным стала сонечнае летазлічэннеуводзіўся Грыгарыянскі каляндар).
Адначасова душыліся любыя выступы апазіцыі,сялянскія паўстанні.
У знешняй палітыцы ў 30-я гг Рэза-шах пайшоў назбліжэнне з Германіяй, імкнучыся знайсці ў ёй процівагу СССР і Вялікабрытаніі.
У 1937 г. Іран падпісаў задуманы з антысавецкаймэтай Садабадський пакт; 1938 адмовіўся заключыць новы гандлёвыдагавор з СССР, што прывяло да амаль поўнага спынення савецка-іранскайгандлю, якая да таго складала амаль 40% знешнегандлёвага абароту Ірана.Тэрыторыю Ірана ў якасці плацдарму для ажыццяўлення сваіх заваявальных планаўспрабавала выкарыстаць Германія.
5. Здабыццё незалежнасці Афганістанам
Прасоўванне ангельцаў у Іране і Сярэдняй Азіі (1918 г.)стварыла, на іх думку, умовы для ліквідацыі незалежнасці Афганістана (дзвепапярэднія вайны з Аўганістанам ў другой палове XIX у. ангельцы прайгралі).
Ангельцы выкарыстоўвалі пануючы ў Афганістане рэжым эміраХабибулла для падаўлення антиколониальных выступаў? а таксама для падтрымкіантысавецкіх сіл у Сярэдняй Азіі. Проанглийскую палітыка рэжыму Хабибулловыклікала глыбокае незадаволенасць у краіне. У апазіцыі гэтай палітыцы знаходзілісядзеячы, якія падтрымлівалі молодоафганськи ідэі (мадэрнізацыя краіны), і некаторыяўплывовыя прадстаўнікі кансерватыўнай арыентацыі. С настроямі апошніх былісалідарныя і так званыя староафганци, якія выступалі за абмежаванне замежнагаўплыву пад лозунгамі "абароны мусульманскай даўніны", недапушчэннелюбых змяненняў. Апазіцыйныя настрою ўзмацніліся ва ўмовах растучых эканамічныхцяжкасцяў, звязаных з пагаршэннем умоў для афганскай знешняга гандлю.Скарачэнне мытных паступленняў ўлада эміра спрабавала кампенсаваць увядзеннемновых падаткаў, што пагоршыла становішча насельніцтва. Рэзкае незадаволенасць ў войскувыклікала памяншэнне платы афіцэрам і салдатам.
У лютым 1919 г. эміра Хабибулла забілі змоўшчыкі. Паслякароткай сутычкі прэтэндэнтаў на ўладу трон дастаўся аднаму з сыноўХабибулла - Аманулла-хану, цесна звязаным з рухам молодоафганцив іпадтрымаць насельніцтва Кабула і арміяй. Сяўба на троне? Аманулла спрабаваўдасягнуць незалежнасці краіны і правесці некаторыя ўнутраныя рэформы.
Ўварваннеангельскіх войскаў у Аўганістан
28 лютага 1919 года Аманулла-хан абвясціў незалежнасцьАфганістан. Былі павышаны жалаванне салдатам, забаронена водкупу на збордзяржаўных падаткаў? ліквідаваны ўнутраныя мытні. Улада новага эміра былопрызнаны ў краіне паўсюдна.
Урад Афганістана звярнуўся да брытанскіх уладам у Індыі зпрапановай перагледзець англа-афганскія адносіны на аснове раўнапраўябакоў. Адказ? якая паступіла толькі праз паўтара месяца, ўтрымоўвала фактычныяпатрабаванні выконваць умовы старых кабальных дагавораў. Дзейнасць каланіяльнайўлады ў Індыі паказвала на тое, што Англія рыхтуе вайну супраць Афганістана.
На гэты адказны перыяд поўнай меры раскрылі сваёзначэння тыя якасна новыя ўмовы, у якіх адбывалася нацыянальна-вызваленчаябарацьба Афганістана. Савецкая Расія падтрымала гэтую барацьбу і першай абвясцілааб прызнанні суверэнітэту Афганістана.
У траўні 1919 г. Англія развязала захопніцкія войнысупраць Афганістана. Дзякуючы лікаваму перавагі і лепшай тэхнічнайзабяспечанасці агрэсары ўварваліся на тэрыторыю Афганістана, спрабуючыажыццявіць наступ на Кабул.
Афганская армія аказвала ўпарты супраціў агрэсарам. Актыўныпадтрымку афганскім войскам аказалі пуштунскія плямёны? пражывалі наінда-афганскай мяжы. Яны паднялі паўстанне супраць ангельскіхкаланізатараў і здзейснілі рэйды на тэрыторыю Індыі.
Такім чынам Англія змушаная была пайсці на перамір'е, а жнівень 81919 падпісаць у Равалпіндзі англа-афганскі папярэдні мірны дагавор,у дадатку да якога прызнала незалежнасць Афганістана. Пасля падпісаннясавецка-афганскага пагаднення 1921 Англія заключыла канчатковы мірны дагаворі ўсталявала дыпламатычныя адносіны з Афганістанам. Пашыраючы свае міжнародныясувязі, Афганістан устанавіў дыпламатычныя адносіны таксама з іншымі дзяржаваміЕўропы і Азіі.
Дагаворы аб дружбе быў падпісаны паміж Аўганістанам ісуседнім Іранам (1921 і 1927 гг.)? Турцыяй (1921 і 1928 гг.) У1926 Аманулла прыняў тытул падышаха (караля).
Кароль Аманулла пачаў ажыццяўленне рэформ? накіраваных намадэрнізацыю краіны. Гэта выклікала моцны супраціў з боку духавенства і племянныхправадыроў. Атрады апазіцыі захапілі Кабул і прымусілі Амануллу зрачыся трона. Алеу кастрычніку 1929 г. іх лідэра было скінута? і каралём абраны Надзір-шаха?стрыечнага брата Амануллы. У 1931 г. Надзір-шах прыняў канстытуцыю? якаязамацоўвала ў краіне пануючы рэжым. У 1933 г. улада перайшла даЗакір-шаха. Ён працягнуў ўмераны знешнюю і ўнутраную палітыку.
Дакументы, матэрыялы
Закон аб працы. Стамбул, 8 ліпені 1936
(Вынятка)
Артыкул 35. Звычайны тыдзень ўтрымоўвае ў аснове 48 гадзін. Гэтыперыяд падзяляецца на працоўныя дні такім чынам, каб не перавышаць 9-гадзіннагапрацоўнага дня на прадпрыемствах, зачыняюцца абавязкова ў 13-й гадзіне ўсуботу, і 8-гадзіннага дня на прадпрыемствах, дзе праца дазволена ў суботу пасля13-ці гадзін.
Артыкул 42. Устанаўліваецца 1 / 2 гадзіны адпачынку дляякія працуюць 8 гадзін і 01:00 для працуючых больш за 8 гадзін.
Артыкул 48. Забараняецца прымушаць працаваць больш 08:00 дзяцей, якім не споўнілася 16 гадоў, нягледзячы на характар працы.
Артыкул 72. Забастоўкі і локауты забараняюцца.
Артыкул 127.
1) Кожны з працоўных, які пачынае забастоўку, ... прысуджаецца да невялікага штрафу ад 10 да100 турэцкіх лір.
2) Калі страйк была арганізавана з мэтай аказаць уплыў абоціск на рашэнне ўстановы і дзяржавы, то вінаватыя прысуджаюцца да турэмнага зняволеннятэрмінам ад двух месяцаў да двух гадоў і ім забараняецца працаваць ад аднагомесяца да аднаго года ў дзяржаўных установах і на прадпрыемствах агульнайкарысці.
Пытанні да дакумента
1. Якіясацыяльныя гарантыі ўтрымліваюцца ў гэтым законе?
2. Чаму ўТурцыі было забаронена страйку?
Канстытуцыя Афганістана. 1931
(Вынятка)
Артыкул 1. Рэлігіяй Аўганістана з'яўляецца святая рэлігія ісламу?
Артыкул 2. Высокая Афганскай дзяржава валодае поўнайнезалежнасцю ў кіраўніцтве сваімі ўнутранымі і знешнімі справамі. Усе мясцовасціі ўсе часткі краіны складаюць адзінае цэлае вышэйшай уладай і кіраваннемПадышаха.
Правы падышаха
Артыкул 5. Высока ацэньваючы самаахвяраванне і заслугі ЯгоВялікасці Газе Мухамеда Надзіра ў справе забеспячэння незалежнасці, выратаваннеафганскай радзімы, заняпаду асноў прыгнёту і дэспатызму, уся афганскаянацыя прызнае яго высокую асоба як падышаха - сучаснасці і годнага носьбітаКара-ливськои улады, і абавязуеццапрызнаваць яго ў гэтай якасці звыбітнай падзякай і павагай.
Агульныя правы афганскіхпадданых
Артыкул 11. Асабістая свабода забяспечваецца ад усякіхзамахаў; ніхто не можа быць арыштаваным або пакараным інакш, як на падставе пастаноў шарыяту і законаў.Любыя віды няволі забаронена.
Артыкул 27. Палата Нацыянальнага савета засноўваецца згоднарашэннем і воляй Яго Вялікасці і адабрэнне Джыра засядае ў Кабуле(Всеафганском суда) ў 1309 годзе (1930 г.).
Артыкул 30. Колькасць прадстаўнікоў у Нацыянальным савецеусталёўваецца становішчам аб выбарах.
Артыкул 31. Тэрмін паўнамоцтваў членаў палаты для усіхскліканняў усталёўваецца ў тры гады.
Артыкул 68. Прыняцце законаў ажыццяўляецца абедзвюмапалатамі - Нацыянальным саветам і палатай нотаблей. Прапановы,паступаюць ад міністраў, што ўносяцца ў гэтай палаты і пасля разгляду, вывучэння iўхвалы большасьцю галасоў перадаюцца ў палату Нацыянальнага савета для іхўхвалу. Сваю чаргу, прапановы ухваленыя Нацыянальным саветам, перадаюцца наразгляд і адабрэнне палаты нотаблей.
Пытанні да дакумента
1. Згодна здакументам вызначыце форму дзяржаўнага кіравання ў Афганістане.
2. Чымбыло абумоўлена прыняцце канстытуцыі краіны?
Пытанні і заданні
1. Якадбываўся працэс фарміравання нацыянальнай турэцкага дзяржавы?
2. Дайцеацэнку дзейнасці К. Атацюрка.
3. Калізарадзілася ідэя стварэння габрэйскай дзяржавы і як яна ўвасабляецца ў жыццё?
4. Якоезначэнне для стварэння габрэйскай дзяржавы павінна дэкларацыя Бальфура?
5. У чымзаключаецца сутнасць палестынскай праблемы?
6. Дайцетлумачэння такіх паняццяў: панисламизм, арабскі нацыяналізм, Сіянізму.
7. Якімчынам звязаныя арабская нацыяналізм і неабходнасць мадэрнізацыі усіх галінжыцця ў арабскіх краінах?
8.Ахарактарызуйце падзеі ў Іране ў 1919-1922 гг Як Рэза-ханўсталяваў сваю ўладу?
9.Параўнайце ўнутраную і знешнюю палітыку Ірана да і пасля прыходу Рэза-хана даулады.
10. Як ічаму ішла барацьба за ўплыў на Іран паміж вялікімі дзяржавамі?
11. Чымбыло абумоўлена разгортвання барацьбы афганскага народа за незалежнасць?
12. Якіяпрычыны і следства англа-аўганскай вайны 1919 г.?
13. Якіўплыў мелі падзеі ў Расеі на развіццё нацыянальна-вызвольнага руху ўАфганістане, Іране?
Запомніце даты:
1917- Дэкларацыя Бальфура.
1919- Абвяшчэньненезалежнасці Афганістана.
1922- Прадастаўленне мандатаўАнгліі і Францыі на арабскія валодання Асманскай імперыі.
1924- АбвяшчэньнеТурцыі рэспублікай.
1925-1941 г.- Праўленне ў Іранешаха Рэза Пэхляві.
1930- Абвяшчэньненезалежнасці Ірака.
1932- СтварэннеСаўдаўскай Аравіі, абвяшчэньне незалежнасьці Іарданіі.
Беларускую