8. УКРАІНА У ПЕРЫЯД Пасляваеннае аднаўленне (падручнік)

 

Тэма II                                        Пасляваенная АДНАЎЛЕННЕ І РАЗВІЦЦЁ КРАІНЫ/ У 1945 - сярэдзіне 50-х гадоў /

 

§ 8                                                               УКРАІНА У ПЕРЫЯД Пасляваеннае аднаўленне

 

Другая сусветная вайна прывяла да значных змен у лёсе Украіна.

Хоць Украіна і пацярпела вялікіх страт (разбураны эканамічны патэнцыял, шматлікія людскія страты), значна пашырыліся яго мяжы, узрасло палітычная і эканамічная вага рэспублікі ў СССР, яна выйшла на міжнародную арэну як суб'ект міжнароднага права, карэнным чынам змяніўся склад яе насельніцтва.

І што важна, упершыню за многія стагоддзяў амаль усе ўкраінскія землі былі аб'яднаныя межамі адной дзяржавы

 

Украіна ў перыяд аднаўлення (1943-1953 гг.)

 

1. Адміністрацыйна-тэрытарыяльныя змены

Пытанне аб заходняй мяжы СССР, а адпаведна і Украіне, востра паўстала падчас завяршальных аперацый Другі сусветнай вайны ў Еўропе. Яно актыўна абмяркоўвалася падчас Тэгеранскай (1943), Ялцінскай (1945) і Патсдамскай (1945) канферэнцый кіраўнікоў дзяржаў антыгітлераўскай кааліцыі.

Канчаткова пасляваенныя мяжы УССР сфарміраваліся ў працэсе Украіна-польскай, Украіна-чэхаславацкага, Украіна-румынскай тэрытарыяльных узгадненняў і юрыдычнага замацавання ў складзе рэспублікі заходнеўкраінскіх зямель, якія ўвайшлі ў склад УССР працягу 1939-1945 гг

Асабліва складаным і доўгім было ўрэгулявання тэрытарыяльных пытанняў з Польшчай і Чэхаславакіяй. На гэты працэс істотна паўплывала міжнароднае становішча, у прыватнасці імкненне СССР замацавацца ў Усходняй Еўропе.

Першым крокам на шляху Украіна-польскіх тэрытарыяльных дамоўленасцяў стала Люблінскае пагадненне паміж урадам УССР і Польскім камітэтам нацыянальнага вызвалення ад 9 верасня 1944 г. Паводле гэтага дакумента частка ўкраінскіх зямель (Частка Падляшша, Холмшчыны, Надсяння, Лемковщина), дзе пражывала амаль 800 тыс. ўкраінскім, перадаваліся Польшчы. Такім чынам сталінскае кіраўніцтва імкнулася падтрымаць прасавецкіпольскі ўрад і ўладзіць негатыўнае стаўленне польскай грамадскасці да савецкай ўлады праз падзей 1939 г.

Тэрытарыяльнае размежаванне паміж СССР і Польшчай было замацавана Дагаворам аб савецка-польскай дзяржаўнай мяжы ад 16 жніўня 1945 Гэты дакумент ўсталёўваў мяжу па «лініі Керзона"І адхіленнямі на ўсход (г.зн. на карысьць Польшчы) на 5-8 км, а на асобных участках – на 17 км (раён Няміра – Нетели) і нават 30 км (раён г. Солокии і г. Крилува).

Працэс Украіна-польскіх тэрытарыяльных дамоўленасцяў завяршыўся ў 1951 г., калі па просьбе Польшчы адбыўся абмен пагранічнымі ўчасткамі, у выніку якога ў Львоўскую вобласці адышлі землі ў раёне г. Кристинополя (Пасля пераіменаванага на Червоноград), а да Польшчы адыйшлі тэрыторыі вакол г. Ніжнія Устшики Драгобыцкі вобласці.

З набліжэннем савецкіх войскаў да межаў Чэхаславакіі паўстала пытанне пра далейшы лёс Закарпацкай Украіна.

У савецка-чэхаславацкіх перамовах з эмігранцкім урадам Е.Бенеша і ў дамове аб дружбе, узаемадапамогі і пасляваенным супрацоўніцтве паміж ЧСР і СССР (12 Снежань 1943) пытанне аб Закарпацкай Украіне вырашалася на карысць Чэхаславакіі.

У траўні 1944 г. ў Лондане было падпісана пагадненне паміж СССР і ЧСР пра ўзаемаадносіны паміж чэхаславацкай уладай і саюзнымі (савецкімі) войскамі на вызваленай тэрыторыі. Пагадненне прадугледжвала, што галоўнакамандуючы савецкімі войскамі мець ўлада толькі ў межах зон вядзення ваенных дзеянняў. На астатняй тэрыторыі ўлада ажыццяўляцца чэхаславацкай адміністрацыяй.

Але з уступленнем савецкіх войскаў на тэрыторыю Закарпацкай Украіне сітуацыя змянілася. Савецкае кіраўніцтва стала разглядаць гэты рэгіён як важны стратэгічны плацдарм для ўзмацнення свайго ўплыву ў Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропе. Для дасягнення сваіх стратэгічных мэтаў савецкае кіраўніцтва выкарыстала антыфашысцкі і нацыянальна-вызваленчы руху насельніцтва краю.

Са звальненнем Закарпацкай Украіны ад фашысцкай акупацыі выйшлі з падполля Народныя камітэты, якія сталі выконваць ролю органаў мясцовай самакіравання, а таксама камуністы, 19 лістапада 1944 года ўтварылі самастойную Камуністычную партыю Закарпацкай Украіне.

Аднаўленне чэхаславацкай адміністрацыі тармазілася. Большая частка краю была ўключана ў зону, на якую распаўсюджвалася ўлада савецкай ваеннай адміністрацыі. У працэсы, якія адбываліся у краі, актыўна ўмешваліся органы НКВД на чале з Л.Берыяй, якія адразу пачалі ажыццяўляць масавае інтэрнаванне і дэпартацыю мясцовага насельніцтва; ваенная адміністрацыя, якая ажыццяўляла прызыў у шэрагі Савецкай Арміі; у таксама политорганы 4-га Украінскага фронту, узначальваў Л. Брэжнеў.

У такіх умовах 26 ліс 1944 ў м. Мукачава было склікана з'езд Народных камітэтаў. На гэтым з'ездзе было адобрана Маніфест аб уз'яднанні Закарпацкай Украіны з Савецкай Украіна, абраны Народны Савет як найвышэйшы заканадаўчы орган улады Закарпацкай Украіны і сфарміравана ўрад. Даволі хутка былі створаны ўсе атрыбуты дзяржаўнасці Закарпацкай Украіне – суд, пракуратура, ўзброеныя сілы, органы кіравання на месцах і інш

Падзеі ў Закарпацце турбавалі ўрад ЧСР. Міністр замежных спраў ЧСР Я.Масарык адкрыта заявіў, што Закарпацце не будзе аддадзена СССР, бо "Расею нельга пускаць ў Еўропу ».

І развіццё падзей прымушаў кіраўнікоў Чэхаславакіі ўлічваць новыя акалічнасці. Насельніцтва Закарпацця жадала далучыцца да Ўкраіны. СССР, парушаючы папярэднія пагаднення, імкнуўся хутчэй вырашыць лёс Закарпацце на сваю карысьць. Усе спробы ўрада ЧСР перанесці гэтае пытанне на абмеркавання паваеннай міжнароднай канферэнцыі сустракалі супраціў сталінскага кіраўніцтва.

Нарэшце ўрад ЧСР вымушаны быў саступіць. На чэрвені 1945 г. дагавор паміж ЧСР і СССР юрыдычна замацаваў рашэнне з'езда ў Мукачове. 22 студзеня 1946 г. быў выдадзены ўказ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб адукацыі ў складзе УССР Закарпацкай вобласці. Гэты акт адначасова ліквідаваў Закарпацкую Украіну як дзяржава адукацыю.

Выступаючы 30 чэрвень 1945 г. на VII сесіі Вярхоўнага Савета УССР. М. Хрушчоў заявіў, што ўкраінскі народ ўпершыню уз'яднаўся ў адзіным Украінскім дзяржаве.

Апошнюю кропку ў вызначэнні пасляваенных межаў Украіны было пастаўлена 10 лютага 1947 года пры падпісанні савецка-румынскага дагавора, за якім у УССР адыходзілі Паўночная Букавіна, Хотинщина, Измаильщина, г.зн. юрыдычна замацоўваліся межы, устаноўленыя ў чэрвені 1940 г.

Ўрэгуляванне тэрытарыяльных пытанняў мала для Украіны наступныя наступствы:

–         былі канчаткова ўстаноўлены і юрыдычна замацаваныя мяжы рэспублікі;

–         павялічылася тэрыторыя УССР;

–         адбыліся дэмаграфічныя змены ў складзе насельніцтва;

–         асноўную частку ўкраінскіх земляў былі аб'яднаныя ў межах адной дзяржавы.

Аб'яднанне ўкраінскіх зямель, выхад Украіна на міжнародную арэну абумовілі змяненне дзяржаўнай сімволікі рэспублікі. Прэзідыум Вярхоўнага Савета УССР прыняў Указ аб Дзяржаўным гербе СССР, Дзяржаўны сьцяг СССР і Дзяржаўны гімн. Чырвоны сьцяг з надпісам «УССР» было заменена двухколерным: верхняя частка, склала дзве траціны шырыні палатна, была чырвонай, у ніжняе – мела светла-блакітны (Блакітны) колер. У верхнім левым куце сьцяга ўтрымлівалася малюнак сярпа і молата, а над ім пяціканцовай зоркі. Некаторыя змены пацярпеў і герб УССР.

 

2. Знешнепалітычная дзейнасць УССР

У канцы Другой сусветнай вайны Украіна зноў выходзіць на знешнепалітычную арэну. Аднак, як складовая частка Савецкага Саюза, яна не мела магчымасці праводзіць самастойную знешнюю палітыку.

27 студзеня 1944 на пленуме ЦК ВКП (б) было прынята рашэнне аб пашырэнне правоў саюзных рэспублік у сферы міжнародных адносін, X сесія Вярхоўнага Савета СССР (28 студзеня - 1 лютага 1944) прыняла закон аб пераўтварэнні Наркамата замежных спраў із агульнасаюзнага на саюзна-рэспубліканскі. А у сакавіку 1944 г. Вярхоўная Рада УССР прыняла закон аб адукацыі Народнага камісарыята замежных спраў рэспублікі. Узначаліў Народны камісарыят Д.Мануильский.

Наважыўшыся на такі крок, сталінскае кіраўніцтва пераследвала далекоидущие стратэгічныя мэты: па-першае, прадставіць далучэння заходніх абласцей Украіны і Беларусі як акт ўз'яднання тэрыторый, населеныя прадстаўнікамі аднаго этнасу, во-вторых, павялічыць колькасць сваіх прадстаўнікоў ў Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, перамовы аб стварэнне якой актыўна ведись канцы вайны.

У жніўні 1944 г. на канферэнцыі ў Думбартон-Оксе (ЗША), пры абмеркаванне праекта будучай Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, савецкі представник А.Грамыка унёс прапанова лічыць 15 савецкіх рэспублік сябрамі-заснавальнікамі арганізацыі. Хоць гэтая прапанова была адхілена, сталінскае кіраўніцтва НЕ пакідала гэтай ідэі. На Крымскай канферэнцыі ў лютым 1945 г. ЗША і Вялікабрытанія абавязаліся падтрымаць прапанову савецкай ўрада па прыняцця УССР і БССР у члены ААН

6 мая 1945 Украінскае дэлегацыя прыбыла ў Сан-Францыска на усталявальную канферэнцыю ААН і актыўна ўключылася ў работу. Д.Мануильский ўзначаліў камітэт па падрыхтоўкі тэксту прэамбулы (ўступлення) і першай кіраўніка Статута ААН "Мэты і прынцыпы» дзейнасці Арганізацыі. Іншыя члены ўкраінскай дэлегацыі: І.Сенін, А. Палладин, В. Бандарчук, М.Пятроўскі, П.Паграбняк – таксама і прынялі актыўны ўдзел у працы камітэтаў.

На першай сесіі Генеральнай Асамблеі ААН у 1946 Украіна было абраны ў склад Эканамічнай і Сацыяльнай Саветаў а ў 1948-1949 гг – нясталым членам Савета Бяспекі ААН. Прадстаўнікоў Украіне запрасілі да працы многіх структур Арганізацыі, у тым ліку і да Міжнароднага суда.

Украіна падтрымала просьбу аб уступленні ў ААН Цэйлона і Лаоса, яе прадстаўнік адыграў вырашальную ролю у прыняцці рашэння аб падзеле Палестыны на габрэйскую і арабскі часткі і стварэнне дзяржавы Ізраіль.

З першых гадоў сваёй дзейнасці ўкраінская дыпляматыя была досыць актыўнай. На чале з наркамам Д.Мануильским прадстаўнікі Украіны прымалі ўдзел у Парыжскай мірнай канферэнцыі (29 ліпеня - 15 кастрычніка 1946), у лютым 1947 г. падпісалі мірныя дамовы з Італіяй, Румыніяй, Венгрыяй, Балгарыяй і Фінляндыяй.

Украінская дэлегацыя таксама вееры актыўны ўдзел у працы Дунайскай канферэнцыі 1948 г., якая вырашала пытанні рэжыму гандлёвага суднаходства на Дунаі.

Ужо падчас «халоднай вайны» СССР ўвайшла ў Сусветны Савет Міру, прапанавала цэлы шэраг мірных ініцыятыў.

Нягледзячы на такую бурную знешнепалітычную дзейнасць, Украіны НЕ выходзіла за мяжы палітыкі, якую дыктавала савецкае кіраўніцтва. Так, здзелкі з Польшчай і Чэхаславакіяй аб урэгуляванні пытання межаў падпісваліся прадстаўніком саюзнай Наркамата замежных спраў. А прапановы Вялікабрытаніі (1947) і Судан (1956) па устанаўленне прамых дыпламатычных адносін з СССР так і засталіся без адказы.

Такім чынам, выхад СССР на знешнепалітычную арэну быў абумоўлены стратэгічнымі інтарэсамі СССР.

 

3. Пераход да мірнага будаўніцтва. Унутрыпалітычнае і эканамічнае становішча СССР

Пасля вызвалення тэрыторыі рэспублікі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў ўстаў пытанне аб аднаўленні народнай гаспадаркі Украіна.

На думку гісторыкаў, ні адна краіна Еўропы не зведала такога разбурэнне гарадоў, прамысловасці, сельскагаспадарчых угоддзяў, гібелі гэтулькіх людзей, як Украіна. За гады вайны ворагам было знішчана 714 гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу і звыш 28 тыс. сеў (250 з іх былі цалкам спаленыя разам з іх жыхарамі), разбурана 16 158 прамысловых прадпрыемстваў (цэлымі засталіся толькі 19% даваеннай колькасці прамысловых прадпрыемстваў), 1,9 тыс. чыгуначных станцый, 28 тыс. калгасаў, 900 саўгасаў. 1,3 тыс. МТС, 18 тыс. лячэбных, 33 тыс. навучальных і навуковых устаноў, 19 тыс. бібліятэк.

Руіны Днепрагэс. 1944

 

Толькі прамыя страты, прычыненыя народнай гаспадарцы, склалі 285 млрд. руб, Што перавышала страты РСФСР. Агульная шкода, якія вайна прынесла народу і гаспадарцы Украіны, складалі 1,2 трлн. руб.

Вельмі цяжкім было становішча ў сельскай гаспадарцы, якое ў 1945 г. дало толькі траціна даваеннага гадавога ўраджаю.

Значнымі былі і дэмаграфічныя страты. Па падліках спецыялістаў, яны склалі 9 млн. чалавек або 22% агульнай колькасці насельніцтва. Адпаведна рэзка скараціліся працоўныя рэсурсы.

Але нават гэтыя лічбы не даюць поўнага прадстаўленне аб трагічных наступствах страшнай вайны. Пасля яе заканчэння працягвалі паміраць ад ран ўдзельнікі баёў і гінулі мірныя жыхары ад мін, снарадаў і іншых смяротных рэчаў, якія засталіся ў ўкраінскай зямлі.

Катастрафічна пагоршыліся бытавыя ўмовы насельніцтва: каля 10 млн чалавек засталося без жылля.

У такіх цяжкіх умовах, як толькі вызвалялася тэрыторыя рэспублікі ад захопнікаў, пачыналася аднаўленне народнай гаспадаркі. Да канца 1945 г. было адноўлена 44% даваенных магутнасцяў машынабудаўнічай і 30% лёгкай прамысловасці, уведзена ў дзеянне 123 буйныя і 506 дробных шахт Данбаса.

Праводзіліся работы і па аднаўленню жыллёвага фонду, была адноўлена работа значнай часткі школ, ВНУ, медыцынскіх устаноў.

Адной з вызначальных рыс палітычнага жыцця Украіны стала ўмацаванне ўздзеяння Камуністычнай партыі. На 1 студзеня 1946 г. КП(Б) У налічвала 320 тыс. членаў, і колькасць яе няўхільна ўзрастала. Партыйны апарат пастаянна імкнуўся да татальнага кантролю над усімі сферамі жыцця грамадства.

Аднаўлялася дзейнасць органаў савецкай улады. У лютым 1947 г. былі праведзены выбары ў Вярхоўную Савета, у снежні 1947 г. – у мясцовыя Саветы.

Адначасова быў адменены органы кіравання, якія дзейнічалі ў ваенны час.

Рэарганізоўваць сістэма кіравання прамысловасці і сельскай гаспадаркай. У 1946 г. Савет Народных Камісараў быў перайменаваны ў Раду Міністраў УССР.

Прадпрыемствы і ўстановы перакладаліся на звычайны рэжым працы: аднаўляліся 8-гадзінны працоўны дзень, адпачынкі, адмянялася звышвызначаная неаплатны працу. Скарачаліся асігнаванні на абарону. Краіна пераходзіла да мірнага працы.

 

4. Аднаўленне і яго асабліва ў Украіне

У сакавіку 1946 г. Вярхоўная Рада СССР зацвердзіў пяцігадовы план аднаўлення і развіцця народнай гаспадаркі на 1946-1950 гг

Грэбуючы фізічнымі магчымасцямі людзей, план прадугледжваў менш чым за 5 гадоў аднавіць разбураныя раёны краіны, аднавіць даваенны ўзровень прамысловага і сельскагаспадарчага развіцця і нават яго перавысіць, павысіць прадукцыйнасць працы на 36%.

У той жа час эксперты лічылі, што Савецкаму Саюзу для аднаўлення спатрэбіцца некалькі дзесяцігоддзяў.

Аб'ём капіталаўкладанняў на пяцігодку складаў 65 млн рублёў, што перавышала ўзровень капіталаўкладанняў за тры перадваенных пяцігодкі.

Такім чынам, спакутаваны вайной насельніцтва вымушанае было працаваць на мяжы фізічных магчымасцяў.

Можна назваць такія асаблівасці аднаўлення ва Ўкраіне:

1. Маштабы аднаўленчых работ былі больш, чым у любы іншы краіне Еўропы.

2. Рэспубліцы прыходзілася разлічваць толькі на ўласныя сілы і на рэсурсы Савецкага Саюза, а не на знешнюю дапамогу. «Халодная вайна» рабіла немагчымым выкарыстанне заходняй, перш за ўсё амэрыканскай, фінансавай і тэхнічнай дапамогі.

3. Пры аднаўленні стаўка рабілася на цяжкую прамысловасць і энергетыку (80% капіталаўкладанняў) за кошт лёгкай прамысловасці, сацыяльнай сферы і сельскай гаспадаркі (на апошняе адводзілася толькі 7% капіталаўкладанняў).

4. Эканоміка Украіны адбудоўваліся і перабудоўваўся, вядома, не як самастойны, замкнёны і самадастатковы комплекс, а як частка агульнасаюзнай эканамічнай сістэмы. Акрамя таго, з прычыны развіцця новых прамысловых цэнтраў СССР за Уралам і ў Казахстане лёс Украіны ў 1945 г. у агульнасаюзнай вытворчасці знізілася ў параўнанні з даваенным перыядам з 18% да 7%.

5. Паўсюдна была ўведзена адміністрацыйна-камандная сістэма. Менавіта яе жорсткія ўмовы дазвалялі мабілізаваць і засяродзіць значныя матэрыяльныя і людскія рэсурсы для аднаўлення гаспадаркі.

6. Надзвычай вялікая роля адводзілася ідэалагічным заахвочванню працы, што знаходзіла сваё праява у шырокамаштабных мабілізацыйным-прапагандысцкіх мерапрыемствах –сацыялістычных спаборніцтвах, рухах перадавікоў і наватараў.

8. Аднаўленне ўскладнялася голадам 1946-1947 гг

9. Востра адчувалася няхватка рабочай сілы, асабліва кваліфікаванай, сучаснага абсталявання, абсталявання і тэхналогій.

Вынікі аднаўлення былі неадназначнымі.

З аднаго боку, было адноўлена прамысловасць Украіны. яе аб'ём у 1946-1950 гг павялічыўся ў 4,4 разы і перавысіў узровень 1940 г. на 15% (аднак аб'ём вытворчасці лёгкай прамысловасці ў 1950 г. зменшыўся ў параўнанні нават даваенным на 20%).

З іншага боку, кошт аднаўлення, з прычыны жорсткіх метадаў яе правядзення, была вельмі высокай.

Адмена картачнай сістэмы размеркавання прадуктаў і правядзення грашовай рэформы ў 1947 г. леглі цяжкім цяжарам на плечы працоўных.

Асабліва цяжкім было становішча сялянаў. Яны атрымлівалі мізэрныя заробкі, на іх не распаўсюджваліся сацыяльныя гарантыі, яны былі пазбаўленыя права мець пашпарт, а адпаведна і свабодна перасоўвацца, ім прыходзілася плаціць вялікія падаткі на прысядзібныя ўчасткі.

Для інтэнсіфікацыі працы калгаснікаў сталінскае кіраўніцтва ўкаранялі прымусовыя і рэпрэсіўныя метады. Так. 21 лютага 1948 г. Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прыняў Указ «Аб высяленні з Украінская ССР асоб, злосна ўхіляюцца ад працоўнай дзейнасці ў сельскай гаспадарцы і вядуць антыграмадскі паразітычны лад жыцця ». Па гэтым Указам быў рэпрэсаваны 12 тыс. калгаснікаў.

Аднак, нягледзячы на гэтыя меры і на надзвычайныя намаганні сялян, у сельскай гаспадарцы на канец пяцігодкі так і не ўдалося дасягнуць паказчыкаў даваеннага развіцця. Так, ў 1950 г. валавы збор збожжавых складаў толькі 85% даваеннага.

 

5. Голад 1946-1947 Яго прычыны, маштабы і наступствы

У пасляваенны час у сельскай гаспадарцы склалася вельмі неспрыяльнае становішча: за гады вайны скараціліся пасяўныя плошчы, зменшылася пагалоўе быдла, не хапала тэхнікі і рабочых рук. Для пераадолення гэтых цяжкасцяў неабходныя былі карэнныя змены ў дзяржаўнай палітыцы ў адносінах да сельскай гаспадаркі.

Але сталінскае кіраўніцтва і думкі не мала праводзіць нейкія змены, сяло ў яго планах было адным з галоўных крыніц для правядзення аднаўлення прамысловасці. Пад ціскам цэнтральнага кіраўніцтва ўрад УССР і ЦК КП(Б) У планавалі ў 1946 г. ў фарсіраваным парадку павялічыць пасяўныя плошчы, ураджайнасць і хлебозаготовки.

Вясной-летам 1946 16 абласцей Украіна ўразіла засуха. Зімовыя і яравыя пасевы загінулі. Ураджайнасць збожжавых склала 02/03 цэнтнера з гектара (для параўнання, у 1940 г. яна складала 14,6 ц / га, ў 1944 г. – 10,8 ц / га).

Засуха абвастрыла і праблему кармоў для жывёлы. Пачаўся склон жывёлы. Было дазволена здаваць быдла на забой больш планавыя нормы. Гэта прывяло да таго, што ў некаторых абласцях план здачы мяса было перавыкананы ўдвая. У выніку жывёлагадоўля рэспублікі панесла вялізныя страт, кампенсаваць якія давялося доўга.

Кіраўнікі некаторых абласцей пачалі настойліва звяртацца да ўрада з просьбай паменшыць планавыя заданні хлебозаготовки, якія ў ліпені 1946 г. былі павялічаны з 340 да 360 млн. пудоў.

Адказам на зварот аб дапамозе сталі рэпрэсіўныя меры. На сельскія раёны выехалі прадстаўнікі вышэйшых органаў рэспублiкi, абласцей, суда, пракуратуры. Да судовай адказнасці было прыцягнута толькі за першы квартал 1947 1,5 тыс. старшыняў калгасаў. На 6 тыс. камуністаў былі накладзеныя дысцыплінарныя спагнанні за невыкананне ўказанняў партыі.

Было адноўлена дзеянне закона «аб пяці каласках», Па якому былі асуджаныя і заключаны тысячы сялян. Сяляне пачалі ўцякаць ад галоднай смерці ў больш шчасныя раёны (напрыклад, у Заходнюю Украіну), у гарады. Каб пазбегнуць страты ў вёскі, карныя органы пачалі адшукваць і вяртаць сялян назад.

Але, нягледзячы на крайнія меры, збожжа атрымалася сабраць толькі 60% ад плана хлебозаготовок, хоць канфіскавана было нават насенны фонд.

У той час, калі за мяжу эшалонамі вывозіўся хлеб (толькі ў краіны Усходняй Еўропы і Францыю было вывезена 1,7 млн. тон для падтрымкі тых урадаў, там ўсталяваліся), ва Ўкраіне пачаўся голад, ахвярамі якога сталі амаль 1 млн чалавек.

Апынуўшыся перад тварам катастрофы, кіраўніцтва Украіна на чале з М. Хрушчовым спрабавала паменшыць яе маштабы за кошт рэсурсаў заходніх абласцей і спадзяваліся на дапамогу цэнтральнага кіраўніцтва, звярнуўшыся да Сталіна.

У адказ Сталін заявіў Хрушчову: «Ты мяккацеласць! Цябе падманваюць, яны гуляюць на тваёй сентыментальнасці. Яны хочуць, каб мы выдаткавалі нашы дзяржаўныя запасы ».

У сакавіку 1947 г. «Мяккацеласць» Хрушчова былі замененыя на "цвёрдага» Л.Кагановіча. Аднак для правядзення пасяўной кампаніі ўсё ж была дадзена пазыка ў 35 млн. пудоў насення.

Галоўным вінаватым трэці галадамору ва Ўкраіне было сталінскае кіраўніцтва, грэбуюць лёсам мільёнаў Украінскі дзеля імперскіх інтарэсаў.

 

Дакумент

Скарга калгаснікаў с.Попелюхы Песчановскогораёна Вінніцкай вобласці Старшыні Савета Міністраў СССР М. С. Хрушчову на невыносныя ўмовы працы і голад (5 чэрвеня 1946)

            Мікіта Сяргеевіч, бацюшка наш, намеснік, цяжка нам, абарваныя мы ўсё, голыя і босы, брудныя і галодныя, на людзей не падобныя, горш быдла жывем, ніколі нам так не было цяжка, як у этую хвіліну, людзі нашы з голаду мруць, Дзеці ад недаядання і хвароб становяцца калек. Сілкуемся мы лебедзяў, карой, а у каго ёсць грошы, то едуць у горад і купляюць хлеб у камерцыйных крамах, але и за хлебам ісці далёка - 140-160 км, а ў нас Ніхто не прадае. З калгасу мы Нічога не полупилы, і няма надзеі - усё згарэла, а яравыя вельмі слабыя і як Выканальны план, то ўсё здохнем...

Многія Калгаснікі збіраюцца з'язджаць па Каўказ і ў Сярэднюю Азію. Усе кажуць, што там жыццё багатая і танная, а Украіна збяднелага, і Ніхто па яе НЕ Звяртае увагі. Жывуць зараз добра толькі хітруны, спекулянты, махляры, злодзеі, а іх шмат, а простаму чалавеку НЕ дамагчыся праўды, ўсе на яго крычаць і не вераць.

Па зводка наш раён самы адсталыя ў вобласці, надзей Ніякіх, усе мы забітыя горам, з патрэбы нам не выйсці.

Калі Вы, Мікіта Сяргеевіч, нам не дапаможаце, то ў нас сіл ужо не хапае, а з вобласці Ніхто нас ня чуе. З кожным годам усё горш і горш - калгас усё роўна. Як ні працуй, а гарантыі няма, што атрымаеш. У вёсцы вельмі сумна, Цяпер Ніхто ўжо ні святаў, ні вяселляў НЕ спраўляе, усё збяднела і нікога гэта не цікавіць, а моладзь наша ходзіць у ануча, і ім не да весялосці, а камсамольцы і партыйцы маўчаць. У газетах пішуць, што ўсё добра, а дзе гэта добра, а ў нас усё дрэнна. У раёне ўсё дрэнна, горш, чым было 10 гадоў таму. І базару няма, і царква спалілі, і лазня не працуе. Нашы сваякі з Пясчанка кажуць, што Пясчанка стала горш, чым сяло.

Людзі ўсё змяніліся - худыя, чорныя, злыя, кажуць, што цяпер праўды няма, но праўда павінна быць, Мы просім у Вас падтрымкі, Мікіта Сяргеевіч, выбраць увагу на наша сяло Попелюхи Песчанскогораёна. Дапамажыце нам хоць у гэтым годзе.

З паклонам, Ткачук і Белоконев.

Пытанні да дакумента

1.  Якія грамадска-палітычныя і эканамічныя працэсы, якія адбываліся ў Украіне, адлюстроўвае гэты дакумэнт?

2. Што больш за ўсё Вас ўразіла, калі Вы знаёміліся з гэтым гістарычным крыніцай?

 

 

6. Дэмаграфічнае становішча. Узровень жыцця і побыт насельніцтва

На дэмаграфічную сітуацыю ў Украіне ўплывалі такія фактары:

–         страты ў вайне;

–         міграцыя насельніцтва;

–         ўваходжанне ў склад УССР заходнеўкраінскіх земляў;

–         голад 1946-1947 гг;

–         аднаўленне народнай гаспадаркі.

За гады вайны Украіна страціла каля 3 млн. чалавек на франтах (амаль кожны другі закліканы ў шэрагі арміі) і 5,5 млн. чалавек у зоне акупацыі.

Да гэтага варта дадаць вывезеных на прымусовыя работы звыш 2,2 млн. чалавек, з якіх назад вярнулася толькі 800 тыс. (У прыватнасці, 200 тыс. па розных прычынах не пажадалі вяртацца).

Завяршэнне баявых дзеянняў дало штуршок значным міграцыйным працэсам. Вярнуліся да мірнага працы дэмабілізаваныя з радоў Савецкай Арміі 2,2 млн. чалавек. Вярталіся і тыя, то былі вывезены падчас эвакуацыі на Усход, і тыя, якія знаходзіліся на прымусовых работах або ў палоне за межамi Украіны. Таксама ў Украіна прыбылі работнікі, партыйныя дзеячы з іншых рэспублік СССР для ажыццяўленне аднаўлення народнай гаспадаркі і саветызацыі заходніх абласцей.

Ўплывала на міграцыйныя працэсы і дэпартацыя (Прымусовае высяленне з месцаў пражывання асоб, прызнаных сацыяльна небяспечнымі.

Адбіліся на дэмаграфічным становішчы Украіны рэпрэсіі, Якія праводзіла сталінскае кіраўніцтва па адносінах да нацыянальных меншасцяў (Высяленне крымскіх татараў, немцаў, палякаў, венграў і інш.)

Вялікі ўплыў на дэмаграфічныя працэсы мела аднаўленне і далейшае развіццё прамысловасці, якія паскорылі працэс урбанізацыі і прывялі да скарачэння колькасці сельскіх жыхароў, з прычыны дэмаграфічных зьменаў, што адбыліся ў 40-х гадох, насельніцтва рэспублікі ў 1951 г. складала 37,2 млн асоб, Што на 4,1 млн. менш чым у даваенным 1940

Значна змяніўся і этнічны склад УССР. Паменшылася колькасць такіх нацыянальных меншасцяў, як габрэі, палякі, немцы і інш, затое павялічылася доля расейцаў.

Вайна і пасляваенная разруха прывялі катастрафічнае падзенне ўзроўню жыцця насельніцтва, не хапала прадуктаў харчавання і самых неабходных рэчаў. Востра ўсталі жыллёвая праблема, праблема бяздомных дзяцей, злачыннасці і інш Але на іх рашэнне па плане чацвёртай пяцігодкі вылучаліся нязначныя рэсурсы.

У снежні 1947 г. была прынята пастанова Савета Міністраў СССР і ЦК ВКП (б) аб адрозненне картак на харчовыя і прамысловыя тавары і пераход да продажу гэтых тавараў ў адкрытай гандлі па адзіным дзяржаўным рознічных цэнах. Разам з адменай картачнай сістэмы было праведзена грашовая рэформа, Якая мела мэтай упарадкавання ўсёй фінансавай сістэмы.

Праведзеныя рэформы мелі неадназначныя наступствы.

З іншага боку, адмена картачнай сістэмы было з'явай станоўчым, яно сведчыла аб пэўнай стабілізацыі народнага гаспадаркі.

Але з іншага боку, пасля 1947 заработная плата большай часткі насельніцтва, вырасла толькі на палову ў параўнанні з даваенным узроўнем, істотна адставала ад новых дзяржаўных цэн, амаль утрая перавышалі даваенны ўзровень. Назіралася такая сітуацыя: прылаўкі крам біліся ад дэлікатэсаў (ікры, рыбы, мясапрадуктаў і інш), ні чэргаў, ні асаблівага попыту на гэтыя тавары не было.

Не змагла істотна палепшыць жыццёвы ўзровень насельніцтва і грашовая рэформа.

З аднаго боку, яна прывяла аб'ём грашовай масы, якая знаходзіцца ў звароце, у адпаведнасць з патрэбамі гаспадаркі.

Акрамя – яна прывяла да канфіскацыю грошай у тых, хто зэканоміў пэўныя сумы. Па ўкладах у ашчадных касах ў памеры да 3 тыс. руб. абмен грашовых знакаў ажыццяўляўся ў суадносінах 1:1, па ўкладах ад 3 да 10 тыс. руб. было праведзена скарачэнне зберажэнняў на траціну, а звыш 10 тыс. руб. – на дзве траціны.

Асабліва балюча рэформа ўдарыла па сялянству, якое зноў было ашуканыя дзяржавай. Ва ўмовах поўнай адсутнасці устаноў Ашчадбанка на сяле, абмен наяўных грошай, што захоўваліся ў сялян влом, ажыццяўляўся з суадносінамі 1:10.

Такім чынам, аднаўленне народнай гаспадаркі не прывяла да росту жыццёвага ўзроўню насельніцтва і адклала вырашэнне сацыяльных праблем на наступныя дзесяцігоддзі.

 

Дакумент

Дадзеныя аб колькасці насельніцтва Украіны (з рассакрэчаным статыстычнага зборніка ЦСУ УССР) (1945 г.)

Вобласці	На 1941/07/01 г. (У тыс.)	На 1944/05/01 г. (У тыс.)	Пасля вызвалення   засталося насельніцтва (У% да колькасці   на 1941 г.)
Кіеў	899,4	318,0	35,4
Кіеўская	2319,4	1845,7	65,5
Чарнігаўская	1788,6	1227,0	68,6
Сумская	1720,0	1184,0	68,8
Палтаўская	2227,6	1546,1	69,4
Харкаўская	2643,1	1668,3	59,1
Ворошиловградская	2041,3	1094,3	53,6
Сталінская	3388,5	1803,9	53,2
Днепрапятроўская	2344,6	1417,1	60,4
Запароская	1450,0	926,6	63,9
Жытомірская	1736,2	1105,1	68,7
Камянец-Падольская	1786,0	1282,1	69,0
Віньніцкая	2406,0	1666,5	69,3
Кіраваградзкая	1193,3	811,4	68,0
Адэская	1852,5	1102,5	58,6
Мікалаеўская	766,2	519,8	67,8
Херсонская	780,8	502,8	64,4
Валынская (па 6   раёнах)	240,5	147,9	61,5
Ровенская (па   27 раёнах)	1103,2	759,6	68,9
Чарнавіцкая	879,7	555,0	63,1
Станіслаўская	691,9	465,0	67,2
Тэрнопальская   (Па 29 раёнах і 2 гарадах)	1327,1	818,0	61,6

 

Пытанне да дакумента

Прасочыце, якія вобласці Украіны атрымалі самы страт у гады вайны, і паспрабуйце растлумачыць чаму.

 

Пытанні і заданні

1. Якія тэрыторыі ўвайшлі ў склад УССР ў 1945-1947 гг?

2. Якія наступствы мела Другая сусветная вайна для гаспадаркі Украіна?

3. У працы міжнародныя арганізацыі ўдзельнічала Украіна ў другой палове 40-х гг?

4. Якія рэформы ў галіне фінансаў і размеркавання былі праведзеныя ў 40-х гг?

5.  Якую ролю згуляла Украіна ў стварэнні ААН?

6. Якія  першачарговыя  задачы  ставіў  план аднаўлення гаспадаркі УССР?

7. У чым заключаліся асаблівасці аднаўлення народнай гаспадаркі ва Ўкраіне?

8. Якія фактары ўплывалі на дэмаграфічную сітуацыю ў Украіне ў 40-х гг?

9. Назавіце наступствы тэрытарыяльных змяненняў УССР ў пасляваенны час.

10. Чаму савецкае кіраўніцтва вырашылася на аказанне Украіна фармальнай самастойнасці ў ажыццяўленні знешняй палітыкі?

11. Чым быў выкліканы голад 1946-1947 гг? Якія меры, на Вашу думку, маглі б прадухіліць яго?

12. Як Вы лічыце, дзякуючы якім фактараў СССР вырашыў на сваю карысць ўсе тэрытарыяльныя пытанні пасляваеннага часу?

13. Што было агульнага і выдатнага ў прычынах, наступствы голаду 1946-1947 гг і Галадамору 1933 года?

14. Стаяць былі, па Вашым меркаванні, вынікі аднаўлення тых метадаў, якімі яны дасягаліся?