§ 38. Літаратура і літаратурны працэс першай паловыХХ ст.
1. Літаратурныя плыні першай паловы ХХ ст.
У літаратуры вывучаемага перыяду, вядучыя пазіцыі займаўрэалізм, але, у адрозненне ад рэалізму другой паловы XIX стагоддзя, які пераважнаапісваў рэальнасць, рэалізм першай паловы ХХ ст. крытычна асэнсоўваўрэчаіснасць, таму яго называюць крытычным рэалізмам. У Англіі, Францыі,Германіі, ЗША і іншых краінах у гэтым жанры былі створаны выдатныя раманы,аповесці, п'еТы. Найбольшай папулярнасцю ў той перыяд коритсувалися творы ангельцаўДж. Галсуорсі, Б. Шоў, С. Моэма, французаў А. Франса, Р. Роллана, немцаў Г. Манна,Т. Манна, Л. Фейхтвангера, нарвежца К. Гамсуна і інш Іх творчасць адрознівалася выключнайувагай да праблем чалавека і грамадства ў цэлым.
Межырэалізму не задавальнялі патрэбы часе. Літаратурнаму працэсу 20-30-х гадоўўласцівы глыбокі творчы пошук, узнікненне новых стыляў і жанраў. У творахшэрагу аўтараў традыцыйны сюжэт стаў адыходзіць на другі план, а часам і зусімзнікаў, саступаючы філасофскім развагаў, пачуццёям, перажываннем, часам - містычнымсцэнах. Новыя стылі і жанры абагульняючы звалі мадэрнісцкі. Дапісьменнікаў мадэрністаў адносяць француза М. Пруста, аўстрыйца Ф. Кафку,англічанку В. Вульф, ірландца Дж. Джойса і інш
У 20-егады зарадзілася новы кірунак у літаратуры і філасофіі - экзістэнцыялізм (уперакладзе з латыні - існаванне). Экзыстанцыялістаў імкнуліся зразумець,ўзнавіць патаемныя, падсвядомыя думкі і пачуцці чалавека, разабрацца у ягостаўленні да жыцця і смерці, да існавання ў цэлым (Гл. пунк 3параграфа).
Прыведзеныпералік плыняў і жанраў не з'яўляецца выключным. Творчае разнастайнасць было нашмат шырэй.
Схема: «Асноўныя плыні і кірункі літаратуры 20-30-хгадоў ».
Плыніі кірункі
Крытычны рэалізм
Мадэрнізм
Авангардызм
(Сюррэалізм,
Аб'яднаныхяднаннепісьменнікаў Літаратура футурызму,
І дзеячаў культуры "Кларте" страчанага дадаизм і інш)
пакалення
Асноўнаямэта: «рэвалюцыя ў розумах», Расчараванне у сучаснай Імкненне да змены
барацьбаза вызваленне чалавецтва ад цывілізацыі, страта ідэалаў НЕтолькі змичту, але і
забабонаўбуржуазнага грамадства пасляпершай сусветнай формылітаратурных
ірэлігіі вайны твораў
А.Барбюс Е.Хэмінгуэй Дж. Джойс Т.Туара
Вайян-дэ-Кутур `є Д. ДохеПассос Ф. Кафка Гюльзенбек
Стенлейн В. Фолкнэр М. Пруст Янко
Ц. Гарда Р. Олдингтон Ц. Эліёт Ж. Грос
Б. Расэл Э.-М.Ремарк Х. Вульф Д. Хартфилд
А. Франц Р. Деснос
Р. Ледивр А. Арто
Г. Уэлс С. Бэкет
Б. Шоў
Сынклер
2. Умовы развіцця літаратуры ўтаталітарных і дэмакратычных краінах
Траданых вялікі ўплыў на грамадскаепрытомнасць мела літаратура. Менавіта таму кіруючыя рэжымы імкнуліся накіраваць яеразвіццё ў выгаднае рэчышча, зрабіць сваёй апорай. Пісьменнікі і паэты нярэдкааказваліся ў цэнтры палітычных падзей, і трэба было мець моцную сілу волі італент, каб не здрадзіць праўдзе гісторыі. Асабліва нялёгка гэта было зрабіць удзяржавах, дзе надоўга зацвердзіўся таталітарызм як форма палітычнага кіравання ідухоўнага адурманьвання мас.
Так, у Нямеччыне было створана спецыяльнае Міністэрствапрапаганды на чале з Г.Гебельсам. Яно ажыццяўляла жорсткі кантроль над усімдухоўнай жыццём краіны. Фізічныя расправы пагражалі кожнага, хто выказваўнезадаволенасць або не падпарадкоўваўся фашысцкай ідэалогіі. Па гэтых прычынах, краінупакінулі вядомыя пісьменнікі - І. Бэхер, Б. Брэхт, Э. Вайнерт, А. Зегерс,Т. Ман, Э.-М.Ремарк, Л. Фейхтвангер, С. Цвейг.
С. Цвейг
Трагічныя ноты праймаюць творчасцьпісьменнікаў і паэтаў Італіі. З герояў іх твораў пераважаюць пачуцці адчаю іадзіноты. У творчасці мастакоў краіны, якая дала свету нямала слаўных імёнаў,назіраецца адыход ад сацыяльнай тэматыкі, захоп форме, абыякавасць даўтрымання.
Выключную ролю Японіі ў Азіі абгрунтоўваў літаратура гэтайкраіны. У 30-х гг духоўная жыццё тут было падпарадкавана ўзьвялічэньнянацыянальнай духу, ўлады імператара, апяванне воінскай доблесці.Таталітарная дзяржава падтрымлівала тых пісьменнікаў, якія дапамагалі маральнарыхтаваць грамадства да цяжкасцяў і самаахвяравання.
У СССР асноўным метадам ў літаратуры і мастацтве лічыўся"Сацыялістычны рэалізм". Ён укараняўся спосабамі. Прынцып"Партыйныя" літаратуры, вызначаны У. Леніным, быў галоўным управерцы лаяльнасці пісьменнікаў і паэтаў да існуючага рэжыму. Ўціхамірваннеталенавітых мастакоў спосабам рэпрэсій спалучалася з "клопатам"аб новай, савецкую прозу і паэзію. Праваднікамі сталінізму выступалі, у першуючаргу, партыйныя чыноўнікі, якія патрабавалі праслаўлення савецкай рэчаіснасці ікіруючай ролі бальшавіцкай партыі. Пастанова ЦК ВКП (б) 1932"Аб перабудове літаратурна-мастацкіх арганізацый" надоўга вызначылалёс савецкай літаратуры. Пастанову стала ідэалягічнай асновай бязмежнагаўмяшальніцтва дзяржавы ў літаратурна-мастацкая жыццё, што ва ўмовах аднапартыйнайсістэмы было асабліва небяспечным для развіцця культуры.
Першая хваля рэпрэсій супраць творчай інтэлігенцыі ў СССРпракацілася ў 20-х гг Але найбольшых удараў быў нанесены ў1936-1939 гг З прычыны сталінскага тэрору загінулі І. Бебель, Н. Клюеў,М. Кальцоў, В. Мандэльштам, Б. Ясенский і многія іншыя пісьменнікаў і паэтаў, утым ліку з Украінай. Тыя, хто выжылі, вымушаныя былі прыстасоўвацца да патрабаванняўафіцыйнай ідэалогіі і бальшавіцкай практыкі будаўніцтва сацыялізму ў адной,асобна ўзятай краіне. Распаўсюджанымі і заўсёды актуальнымі сталі тэмы перамогібальшавікоў у 1917 г., палітыкі калектывізацыі і індустрыялізацыі. Адначасова ў жорсткіх рамкахтаталітарнай дзяржавы з'яўляліся творы, асвячоныя пісьменьніцкай талентам.
Для СССР, акрамя таго, пазітыўным было пераадоленне успадкаванайад царскай імперыі масавай непісьменнасці насельніцтва. Некаторыя народы ўпершынюатрымалі ўласную пісьменнасць і пачалі развіваць самабытную літаратурная творчасць.
Украінах заходняй дэмакратыі літаратурная дзейнасць была раскаванай. Алепалітычная свабода яшчэ не давала матэрыяльнага камфорту. Калі ў краінах зтаталітарнымі рэжымамі творчасць залежала ад узаемаадносін з кіруючай элітай, то ўадносна дэмакратычных дзяржавах значны ціск аказвалі выдаўцы, настойлівая патрэба ўзаробку. Пад'ём перажывала творчасьць пісьменнікаў, разьлічаная намасавага чытача. Папулярнасцю карысталіся прыгоды, фантастыка, псіхалагічныяраманы. Прызнанымі майстрамі дэтэктыўнага жанру сталі А. Крысці (Англія),Ж. Сіменон (Францыя), Р. Стаута і Э. Гарднер (ЗША).
3.Грамадская і філасофская думка 20-30-х гадоў
Характэрнайрысай філасофіі міжваеннага перыяду стала далейшае засяроджванне на чалавеку і ягомесцы ў канфліктным свеце. Найбольш уплывовым ў гэтыя гады становіцца экзістэнцыялізм -філасофія існавання (ад лацінскага "экзістэнцыі" - існаванне). Яевыбітнымі прадстаўнікамі ў Германіі былі К. Ясперс, М. Хайдэгер, у Францыі- Пісьменнікі і філосафы Ж. П. Сартр, А. Камю, Г. Марсель, у Іспаніі -Х.Артэга-і-Гасэт. Філасофія экзістэнцыялізм вырасла на глебе глыбокага крызісу,якой у тыя гады было ахоплена заходняе грамадства. Экзістэнцыялізм спрабаваўадказаць трагічныя настроі думак думаючых людзей таго часу, дапамагчы чалавекузнайсці сваё месца ў свеце, сваё "я" (сваю экзістэнцыі), пераадолеўшыадчужэння. Чалавек стварае сама, набывае сваю сущнисть, існуючы, - восьгалоўны запавет экзістэнцыялізм, ідэі індывідуальнай адпаведнасці чалавека заўсё, што видюуваеться з ёй і з іншымі людзьмі. Сітуацыя асабістага выбару -галоўная тэма экзістэнцыйнага філасофіі і літаратуры міжваенных гадоў.
Значныўплыў на грамадскае меркаванне, літаратуру аказала таксама філасофская канцэпцыяпсіхааналізу З. Фрэйда, філасофія жыцці французскага філосафа А. Бергсона, якізрабіў спробу пабудаваць карціну свету, якая па-новаму патлумачыла б эвалюцыюпрыроды і развіцця чалавека, іх адзiнства.
4.Асноўныя напрамкі развіцця сусветнай літаратуры. Пісьменнікі - лаўрэатыНобелеўскай прэміі
Злучнымідля празаікаў, паэтаў, публіцыстаў ўсіх краін, незалежна ад пануючых формаў іметадаў палітычнай праўлення, былі тэмы вайны і міру, жыцця і смерці, кахання інянавісці. Канцэнтраванае выражэнне яны атрымалі ў творчасці амэрыканскагапісьменніка Эрнэста Хэмінгуэя(1899-1961). Яму давялося прыняць удзел у першай і другі сусветных войнах,абараняць рэспубліку ў Іспаніі. Першы раман "Фіеста" Э. Хэмінгуэйнадрукаваў 1926 Гэта - кніга-пратэст супраць "бессэнсоўнайвайны ", крык душы" страчанага пакалення ". Адкрыта антываенныхнакіраванасць меў раман "Бывай, зброя!" Нянавісцю да фашызму,каханнем да Іспаніі і яе народа перапоўнены раман Э. Хэмінгуэя «Па кім звоніцьзвон "(1940 г.). Літаратурная творчасьць і актыўная грамадская пазіцыяпісьменніка адзначаны Нобелеўскай прэміяй у 1954 г., пасля выхадуаповесці "Стары і мора".
Э. Хэмінгуэй
Французскі пісьменнік Анатоль Франс (1884-1924) лаўрэатамНобелеўскай прэміі стаў 1924 г. Гісторыка-філасофскія раманы А. Франса накіраваныя супрацьраспаўсюджванне ўплыву царквы. Паралелі сучаснай яму Францыі шукаў у XVIII ст.Проникнувшись сацыяльнымі праблемамі, зблізіўся з сацыялістычным рухам,падтрымліваў савецкую Расію.
Злітаратурай і музычнай культурай Францыі цесна звязанае імя Ромена Роллана (1866-1944). Лёс мастакау грамадстве ён адлюстраваў у рамане-эпапеі "Жан-Крыстоф". У гадыпершай сусветнай вайны выступаў з вострымі водгукамі і артыкуламі. Не ўспрымаўметадаў рэвалюцыйнай змаганьня, а свой пратэст супраць вайны і гвалту перадаўу рамане "Клерамбо" і аповесці "П'ер Люс". Духоўная жыццёеўрапейскай інтэлігенцыі, засцярогі ад небяспекі фашызму з'яўляецца лейтматывамрамана "Зачараваная душа". Антываенны пафас быў ўласцівы не толькітворчасці Р. Роллана, але і яго жыццёвай пазіцыі. Разам з Анры Барбюсом ёнініцыяваў правядзенне антыфашысцкіх кангрэсаў. Варта по-значыць, што абодвапісьменнікі пасля наведвання СССР выкарыстоўваліся для фарміравання ў краінахМерапрыемствы грамадскай думкі пра адсутнасць у СССР рэпрэсій і галадамору.
Рамэн Ралан падчас знаходжання ў СССР
На творчасць англійскага пісьменніка Джона Голсуорсі (1867-1933) у значнайступені паўплывалі гуманістычныя погляды Ч. Дзікенса, І. Тургенева, Л. Талстога.Застаючыся актыўным прыхільнікам ангельскага грамадства, ён здолеўпрайграць яго жыцця з усімі праблемамі і супярэчнасцямі. Вядомая трылогія "Сагааб Форсайтах ", іншыя раманы, навелы і драмы Д. Голсуорсі раскрываюць лёсадной сям'і на фоне крызісных з'яў у грамадстве і ў чалавечых адносінах.
Выбітнынямецкі пісьменнік Томас Ман (1875-1955) -аўтар раманаў "Будденброки", "Чароўная гара", гістарычнайтэтралогіі на біблейскія тэмы "Язэп і яго браты". Аналізаваў вытокігерманскага фашызму і востра асуджаў наступствы фашысцкага варварства. У1947 завяршыў працу над раманам "Доктар Фаустус", у якімраскрыў цесную сувязь паміж крызісам грамадства, культуры і чалавечай асобы.
Т. Ман
Знакаміты індыйскі пісьменнік Рабіндраната Тагора (1861-1941) быў усебакова адораным чалавекам.Некаторы час узначальваў нацыянальна-вызваленчы рух. Яго патрыятычная песня"Мая залатая Бэнгалія" стала нацыянальным гімнам Бангладэш, а песня"Душа народа" - гімнам Індыі. Ён быў аўтарам шматлікіх паэтычныхзборнікаў, раманаў, драматычных твораў. У творчасці Р. Тагора пераважалісацыяльна-псіхалагічныя матывы, апявалася прырода і каханне. Р. Тагора -першы выхадзец з Азіі, ганараваны Нобелеўскай прэміі. Шмат працаваў угаліне жывапісу, вёў асветніцкую дзейнасць. Паблізу Калькутты заснаваўуніверсітэт, дзе вучыліся, у прыватнасці, Індзіра Гандзі, шмат якія іншыя палітычныялідэраў Індыі, вядомых дзеячаў індыйскай навукі і культуры.
Джордж-БернардШоу сярод сялян
Англійская драматург, публіцыст,крытык Джордж-Бернард Шоу (1856-1950)літаратурную дзейнасьць пачаў 1875 г. Тады яго творчасць адмаўлялася выдаўцамі. Выкрыццё крывадушнасці,ліхазьдзірства пасродкам едкой іроніі і абвяржэнне існуючых формаў абумовіліарыгінальнасць творчага метаду Б. Шоу. Лічыў, што буржуазнае грамадства зайшло ўтупік і таму асуджанае (творы "Каляска з яблыкамі", «Горка,але праўда "," Жэнева "). Публіцыстыка Б. Шоў спалучалася зразважаннямі пра лёс чалавецтва, а асуджэнне заходняга парламентарызму - саухвалой савецкага грамадскага ладу.
Рускі пісьменнік ІванБунін (1870-1953) нарадзіўся каля Варонежа. Бацькі належалі да старадаўніхдваранскіх родаў. 22-гадовым юнакоў прыехаў у Украіну. Жыў у Палтаве і Харкаве,бываў у Кіеве, Міргарад, Чаркасах, Чыгірын, таму натуральнымі ў яго творчасціёсць ўкраінскія матывы і вобразы. З 1895 г. жыў у Маскве і Пецярбургу.Перапісваўся з М. Горкім, сябраваў з кампазітарам С. Рахманінава, спевакомФ. Шаляпін, сустракаўся з М. Коцюбинским. Перакладаў творы Дж.Байрона,А. Міцкевіча, Т. Шаўчэнкі.
І. Бунін прысудзіў Кастрычніцкі пераварот 1917 г., лічачы,што перамога бальшавікоў прывядзе Расею да катастрофы. Падчас грамадзянскайвайны ў Расіі жыў у Адэсе, адтуль перабраўся ў Францыю. Калі ў першых вядомыхтворах І. Бунін сумаваў па дваранскія гнёзды, то ў эміграцыі ён закранаў тэмыкаханне, настальгіі і смерці. У дзённіку «Акаянныя дні" з нянавісцюпісаў пра бальшавіцкі рэжым. Лепшай лічыцца аўтабіяграфічная аповесць1933 "Жыццё Арсеньева". Тады жа І. Бунін атрымаў Нобелеўскуюпрэмію за майстэрства ў развіцці традыцый рускай класічнай прозы і ўменнінезвычайна выразна і дакладна апісваць рэальнае жыццё. У 30-х гг І. Бунінбыў вядучым расійскім пісьменнікам-эмігрантам.
Пытанні і заданні
1.Параўнайце развіццё культуры ў дзяржавах з дэмакратычнымі і таталітарнымірэжымамі.
2. Якадбіліся на літаратурным працэсе Пярша сусветная вайна і пагроза новай сусветнай вайны?
3. Штоагульнага і выдатнага было ў творчасці пісьменнікаў міжваеннага перыяду? Якіяжанры літаратуры сталі папулярнымі ў 20-30-х гг?
4. Нааснове дадатковых крыніцаў складзіце аповяд пра жыццё і творчасці аднаго зпісьменнікаў 20-30-х гг ХХ ст.
Беларускую