У пачатку XIX ст. ЗША ўяўлялі сабой ланцужок штатаў, цягнулася на 2 тыс. км уздоўж атлантычнага ўзбярэжжа. Да захаду ад іх ляжалі бязмежныя зямлі, заселеныя нешматлікімі індзейскімі плямёнамі. На паўднёвым-захадзе пачыналіся іспанскія валодання
Прэзідэнтам ЗША ад 1800 г. быў Томас Джэферсан, аўтар Дэкларацыі незалежнасці. Ён быў прадстаўніком рэспубліканцаў, якія выступалі за актыўны захопу новых зямель
Першым буйным тэрытарыяльным набыццём адміністрацыі Джэферсана стала Луізіяна набытая ўсяго за 15 млн даляраў у Францыі 1803
выніку тэрыторыя ЗША павялічылася ўдвая. Далейшыя тэрытарыяльныя набыцця на канец XIX стагоддзя сфармавалі тэрыторыю краіны. Такі, у цэлым, яна застаецца і сёння.
Адначасова з павелічэннем тэрыторыі імкліва расло насельніцтва краіны. У 1800 г. яно складае 5,3 млн, у 1820 г. - 9,6, у 1840 г. - 17, а ў 1860 г. - 31,5 млн чалавек. Фактычна кожныя дзесяць гадоў насельніцтва Злучаных Штатаў павялічвалася на адну трэць. Гэта адбывалася, перш за ўсё, за кошт пастаянна расце іміграцыі
Разам з гэтым катастрафічна памяншалася карэннае насельніцтва кантынента - індзейцы. Па ўзроўні развіцця яны істотна саступалі еўрапейцам і не змаглі адстаяць сваю зямлю. На момант адкрыцця Амерыкі Х. Калумбам тэрыторыю сучасных ЗША засялялі 10/12 млн індзейцаў, а на канец XIX стагоддзя іх засталося толькі 200 тыс.
за недахопу працоўных рук на кантыненце ў Амерыку, пачынаючы з XVII стагоддзя, завозілі неграў-рабоў. На працягу першай паловы XIX ст. іх колькасць пастаянна ўзрастала: з 1190000 чалавек у 1810 г. да 4 млн у 1860 г.
Стаўленне да рабства ў розных рэгіёнах ЗША было неаднолькавым. На Поўначы і Захадзе краіны рабства асуджалі і яно было адмененае. На Поўдні ў справе аб выкарыстанні працы рабоў маральная бок пытання саступала эканамічнай выгадзе. Таму рабства захоўвалася
Першая палова XIX ст. на Поўначы стала перыядам бурнага разгортвання прамысловай рэвалюцыі. Рабаўладальніцкай Поўдзень ў той жа час захоўваў аграрны характар эканомікі і ўсё больш адставаў у сваім развіцці. Аднак кіраўніцтва краінай знаходзілася ў руках прадстаўнікоў паўднёвых штатаў. Ускладняла сітуацыю таксама тое, што рабаўладальнікі Поўдня спрабавалі распаўсюдзіць плантацыйная сістэму гаспадарання на новыя землі Захаду, дзе паміж праціўнікамі і прыхільнікамі рабства ўзнікалі часам ўзброеныя сутыкненні
Палітычныя лідэры Поўначы выступалі за ліквідацыю рабства ва ўсёй краіне. Плантатары Поўдня бачылі ў гэтых планах пагрозу для свайго ладу жыцця. Многія з іх выступала за аддзяленне ад ЗША і стварэння ўласнай дзяржавы. Пасля перамогі на прэзідэнцкіх выбарах 1860 рэспубліканца Абрагама Лінкальна, які быў рашучым супернікам рабства, плантатары Поўдня перайшлі да рашучых дзеянняў.
Першай аб выхадзе з складу ЗША ў снежні 1860 г. заявіла Паўднёвая Караліна, а ў лютым 1861 г. 11 паўднёвых штатаў абвясцілі стварэнне новай дзяржавы-Канфедэрацыі Амерыканскіх Штатаў. 12 Красавік 1861 г. яе войскі захапілі Форт-Самтер, дзе знаходзіўся саюзны гарнізон. У ЗША пачалася грамадзянская вайна
У гады грамадзянскай вайны на баку Саюза (Поўнач) выступалі 23 штата з насельніцтвам у 22 млн чалавек, а Канфедэрацыю (Поўдзень) падтрымлівалі 11 штатаў (у траўні 1861 г. да іх далучыліся яшчэ 4 штаты) з насельніцтвам у 9 млн чалавек, з якіх 4000000 складалі негры-рабы. У эканамічным плане Поўнач давала 92% усяго прамысловай вытворчасці краіны, а Поўдзень - 8%
У пачатку вайны ні адзін бок не мела канкрэтнага плана ваенных дзеянняў, спрабуючы перамагчы ў выніку адной вырашальнай бітвы і захапіць сталіцу
Аднак гэтыя спробы былі дарэмнымі. На 1862 г. стала ясна, што вайна будзе працяглай і кровапралітнай, яе вынік будзе залежаць, перш за ўсё, ад чалавечага і эканамічнага патэнцыялу ваюючых бакоў. Усё больш унаочнювалася няздольнасць Поўдня весці такую вайну. Адначасова з гэтым эканоміка Поўначы за гады вайны паспяхова развівалася і квітнела.
Важнае значэнне для ходу ваенных дзеянняў мелі два палітычныя крокі, зробленыя адміністрацыяй ЗША. У траўні 1862 г. Кангрэс ЗША прыняў закон, па якім любы амерыканец, які дасягнуў 21 года, мог атрымаць участак зямлі на Захадзе і стаць фермерам. 1 Студзень 1865 г. прэзыдэнт Лінкальн падпісаў пракламацыі, што аб'яўляла рабоў свабоднымі. З гэтага моманту грамадзянская вайна стала не толькі барацьбой з мяцежнымі штатамі, але і супраць рабства
1863 г. у вайне адбыўся пералом на карысць Поўначы. Войскі Канфедэрацыі пад камандаваннем генерала Роберта Лі, выпрабоўваючы недахоп людзей, боепрыпасаў і рыштунку, з вялікімі стратамі адступалі пад націскам саюзных армій, узначаленых генералам Уліс Грантам. Рэшткі арміі Канфедэрацыі былі акружаныя каля мястэчка Аппоматтокс, дзе красавіка 9 Грант і Лі падпісалі пагадненне аб капітуляцыі галоўнай арміі Поўдня. Да канца чэрвеня склалі зброю таксама іншыя сілы Канфедэрацыі. Грамадзянская вайна скончылася перамогай Поўначы
У гісторыі ЗША грамадзянская вайна стала самай крывавай з усіх войнаў. У ёй загінула каля 650 тыс. амерыканцаў, гэта больш чым страты ва ўсіх войнах з удзелам ЗША ў XX ст. Вынікі вайны аказалі вызначальнае ўплыў на далейшае развіццё краіны. Перамога Поўначы забяспечыла захаванне яе тэрытарыяльнай цэласнасці. Вайна разбурыла асновы плантацыйнага гаспадаркі Поўдня і замацавала вядучую ролю Поўначы ў эканамічнай і палітычнай жыцця ЗША.
Беларускую