§ 17. Саваны
1. Успомніце, што ўяўляе сабой зона саван.
2. Назавіце прыкметы субэкватарыяльны клімату.
Размяшчэнне і кліматычныя ўмовы. Афрыканскія саваны - неаглядныя раўніны, дзе пануюць травы, сярод якіх растуць асобна або групамі дрэвы і кусты. Яны займаюць 40% плошчы мацерыка і шырокім поясам абгінаюць вільготныя экватарыяльныя лясы. Саваны ляжаць у субэкватарыяльны кліматычным поясе Паўночнага паўшар'я і субэкватарыяльны і трапічным паясах Паўднёвага паўшар'я. Таму іх клімат пастаянна гарачы, але зменнай-вільготны: дакладна адрозніваюцца вільготны і сухой сезоны.
У адрозненне ад душнага вільготнага экватарыяльнага лесу, савана дзівіць адкрытым прасторай і свежым празрыстым паветрам. У вільготны зезон дажджы заліваюць высмаглую зямлю. Балоты перапаўняюцца вадой, а нізіны ператвараюцца ў возера. Зямля пакрываецца раскошнай зелянінай і савана ператвараецца ў моры высокіх сакавітых травы. У сухой сезон сонца бязлітасна выпальвае травы, а дрэвы прадбачліва скідаюць лістоту. Тады савана становіцца жоўта-бурай. Залежнасці ад працягласці сезону дажджоў і колькасці ападкаў адрозніваюць вільготныя і сухія саваны.
Мал. Гіганцкія баабабы. Мадагаскар
Грунт. Найбольш распаўсюджанымі глебамі ў саванах ёсць чырвона-бурыя. Іх чырванаваты колер вызначаецца зместам жалеза. Глебы фармуюцца пад густым раслінным покрывам. Аднак тоўшча ўрадлівага пласта хутка вымываецца ў сезон дажджоў. Гэтыя глебы дастаткова ўрадлівай. На іх вырошчваюць маніёк (вечназялёны куст, карані-клубні якога багатыя крухмалам, як наша бульба), кукурузу, рыс, проса, сорга, арахіс, бавоўна.
Расліннасць. Бліжэй да экватарыяльных лясоў, ва ўологих саванах, Дзе перыяд дажджоў доўжыцца да 9 месяцаў, а гадавое колькасць ападкаў складае 1 200 мм, пануе высокае разнатраўе. Асабліва вылучаецца высокая слановая трава, дасягае 3 м. У сухіх саванах вільготны перыяд скарачаецца да 5 месяцаў, а гадавая колькасць ападкаў да 500 мм. Травы становяцца разрэджанымі і нізкарослымі. Дрэвы і хмызнякі маюць прыстасаванні для абароны ад засухі. У адных лісце дробныя і цвёрдае, каб менш выпарацца вільгаці, у іншых - тоўстае і мясісты, каб запасіць ваду.
Сярод травы адзіночку ці групамі растуць невысокія дрэвы. Тыповым дрэвам саван, можна сказаць іх візітнай карткай, з'яўляецца баабабы. Гэты эндэмікаў Афрыкі лепш прыстасаваўся да тамтэйшым умовам: яго доўгія карані глыбока пранікае ў зямлю, а незвычайна’якая драўніна, запаўняе таўшчэзны ствол, насычаецца вадой, ствараючы яе запас. Кара баабаба - дзіўнае вогненепроникне прыстасаванне супраць пажараў, якія нярэдка здараюцца ў сухой сезон. У саване растуць таксама мімоза і розныя пальмы - веерныя, фінікавая, пальма дум.
Там, дзе вільготны сезон скарачаецца да 3 месяцаў, траў’П'яны покрыва становіцца яшчэ больш разрэджаным і нізкарослы. Там растуць невысокія акацыі зь зонтиковидные кронамі і калючыя кусты. Уздоўж рачных далін зблізку вады палосамі растуць густыя лясы, якія называюць галерэйных.
Займальная геаграфія
Дрэва-сімвал Афрыкі
Якіх толькі тытулаў і імёнаў не мае баабабы! Яго называюць сімвалам Афрыкі, фантастычным дрэвам, восьмым цудам свету. Баабабы - дрэва-таўстун. Паднімаючыся на 25 м уверх, яго ствол можа розрозстатися да 20 м і больш у дыяметры! Калі дрэва скідае лісце, то яго аголеныя галіны нагадваюць здийняте уверх карані. Таму ён атрымаў назву "дрэва уверх каранямі ". Баабабы-доўгажыхар. Вядомыя дрэвы, якім больш за 5 тыс. гадоў. Само слова "баабабы" з мовы мясцовага племя пераводзіцца як "малпаў дрэва" - Яго плады, падобныя на вялікія уздутыя агуркі, ахвотна ядуць малпы. А мясцовае насельніцтва выкарыстоўвае з баабаба ўсё: лісце заварваюць замест гарбаты, з тоўчанай кары робяць прыправы, плён смажаць кружочкамі, як нашы шынкі, а іх мякаць выкарыстоўваюць для атрымання ліманаду (адсюль яшчэ адна назва - ліманаднае дрэва). Не знікаюць задарма і тоўстыя трывалыя абалонкі пладоў: з іх робяць розную посуд і музычныя інструменты. З валокнаў лубу плятуць моцныя вяроўкі, ткуць палатно. Баабабы паважаюць і як лекавае расліна: гаючыя ўласцівасці мае лісце, плады, кара, насенне і нават карані. Нядзіўна, што з даўніх часоў гэтае дрэва лічылася святым.
Цікавая
геаграфія
Родам з Афрыкі
Афрыка - радзіма каштоўных культур: буракоў, цыбулі, капусты, кавуна, якія распаўсюдзіліся па ўсім сьвеце. Афрыканскія какава, кава, цытрусавыя, бананы, ананасы карыстаюцца попытам у многіх краінах.
ЖЫВЁЛЬНЫ МІР. Савана, пакрытая травой, з'яўляецца выдатнай кармавой базай для вялікай колькасці траваедных капытных жывёлін. Больш за ўсё сярод іх антылоп: ад карлікавых да буйных Канна і гну. Побач з імі пасуцца газэлі і афрыканскія дзікія коні - паласатыя зебры. Цёмныя і светлыя палоскі на іх тэле дапамагаюць маскіравацца, размываючы абрысы жывёл сярод высокіх траў. Даўгашыяга жырафы аб'ядаюць лісце акацый. Жыраф - самае высокае жывёла на Зямлі. Яго рост дасягае 5 м. Але, нягледзячы на сваю вышыню, жыраф можа бегаць з хуткасцю 55 км / г, што з'яўляецца ледзь ці не адзіным спосабам выратавання ад ворагаў. Прырода узнагародзіла гэтую жывёла яшчэ і надзвычай тонкім нюхам і слыхам і вострым зрокам, каб выжыць у небяспечным свеце саван.
Мал. Буйвал
Мал. Цар звяроў адпачывае
Найбуйнейшымі жа траваедных жывёламі саван з'яўляюцца сланы, буйвалы, насарогі, бегемоты. Афрыканскі злон - Буйное жывёла сушы: яго рост дасягае 4 м, а маса - 5 тон! Магутнага буйвола з грознымі амаль метровымі рагамі лічаць лютай і небяспечным жывёлам Афрыкі, якой асцерагаюцца нават львы. Насарогаў у Афрыцы жыве два выгляду - белы і чорны. Белы насарог важыць да 2 тон, а чорны ўдвая менш яго.
Мал. Насарог
Насарогі знаходзяцца на мяжы вымірання з браканьерскіх паляванне на іх. Каля рэк і азёр водзяцца бегемоты - эндэмікаў Афрыкі. На сушы яны здаюцца нязграбнымі, аднак у вадзе вольна плаваюць і лёгка ходзяць па дне вадаёмаў. У такой вялікай жывёлы як бегемот, не мае натуральных ворагаў: ні адзін з драпежнікаў не можа параўнацца з ім сілай. Жывуць у саване і дзікія свінні-бородавочники і эндэмічных собакоголови малпы - Павіян і мандрилы.
Мал. Малпачка на дрэве
На траваедных жывёл палююць шматлікія драпежнікі, вандруюць па іх статкамі - леў, леапард, гепард, гіена, шакал. Льва называюць царом звяроў за яго сілу, уменне паспяхова паляваць і раскошную грыву. Гепард - Хуткі, як маланка. Гэта самая хуткая жывёла на Зямлі. Пераследуючы сваю ахвяру, ён можа развіваць хуткасць да 110 км / ч. Цікава, што гепарды не такія моцныя, як ільвы або леапарды, і лёгка прыручаюцца.
Мал. Сланы
Шматлікія ў саване птушкі. Сярод іх і самы птушка на Зямлі - афрыканскі страўс, і найменшы - малюсенькая яркая нектарниц, якая доўгім тонкім дзюбай дастае з кветак нектар. Ёсць грыфы, ткачики, белыя чаплі. Марабу - афрыканскі бусел і птах-сакратар сустракаюцца толькі ў Афрыцы.
Мал. Марабу
У рэках і азёрах жывуць кракадзілы. Ёсць яшчаркі, змеі, чарапахі, хамелеоны. Шмат розных казурак. Асабліва цікавыя тэрмітаў - прыбіральшчыкі саван: яны ядуць адмерлыя расліны. Яны будуюць у выглядзе слупоў і вежаў трывалыя термитники вышынёй да 5 м. Збіраючыся мільярднымі зграямі, зьАрана дашчэнту вынішчае пасевы сельскагаспадарчых культур.
Мал. Шымпанзэ
Мал. Пеліканы і бегемоты
Займальная геаграфія
Big Five
Цікава, што буйвала, слана, насарога, льва і леапарда завуць вялікі афрыканскай пяцёркай. І сапраўды, буйвал - мае люты нораў, слон і насарог - самыя «весовщики» сушы, а леў і леапард - неперасягненыя паляўнічыя, якія за раз з'ядаюць да 18 кг мяса. Гэтыя жывёлы сталі знакамі ў многіх краінах Афрыкі. Напрыклад, яны намаляваныя на ранд - папяровых грошах дзяржавы Паўднёвая Афрыка.
Займальная геаграфія
Жывёлы на карце Афрыкі
Цікава, што ў Афрыцы шматлікія аб'екты маюць «жывёлы» назвы: там цякуць рэкі Кракадзілавая (Крокодилрифир), слановая (Улифантсрифир), Леопардовый (Інтэрнэце-Шебели). Крэветкі - так перакладаецца з партугальскага назва ракі і краіны Камерун. Ільвіныя горы (Сьера-Леонэ) размешчаны на заходнім ўзбярэжжа мацерыка, а Кітоў бухта (Уолфиш-Бі) - на паўднёва-заходнім. Блізу паўночна-заходніх берагоў ляжаць Ястрабіныя астравы (Азорскія).
Тыповыя жывёлы Афрыкі ўпрыгожваюць гербы асобных краін
|
|
|
|
Конга |
Батсвана |
|
|
|
|
Кенія |
Кот-д'Івуар |
Пытанні і заданні
1. У якіх кліматычных паясах размяшчаецца зона саван?
2. Ахарактарызуйце клімат саван.
3. Як клімат ўплывае на характар глебаў і расліннасці саван?
4. Чаму ў саванах дрэвы лістападныя?
5. Якімі фактарамі абумоўлена вялікую колькасць траваедных жывёл?
6. Якія драпежнікі жывуць у саванах?
Беларускую
