§ 8. Архітэктура, выяўленчае і декоративноужитковемастацтва
1) Як развівалася горадабудаўніцтва на ўкраінскімземлях у другой палове XIV-XV стагоддзя? 2. Назавіце найбольш значныя помнікіархітэктуры ў Украіне другой паловы XIV-XV стст. 3. Якімі былідасягненні ўкраінскага выяўленчага мастацтва гэтай эпохі?
1. Архітэктураі горадабудаўніцтва. На XVI ст. на ўкраінскімземлях назіраўся высокі росквіт дойлідства. Аднаўляліся разбураныягорада, засноўваліся новыя, зводзіліся храмы, манастыры, будаваліся абарончыя іжылыя пабудовы. Тагачасныя будаўнікі спрабавалі захаваць старажытныя традыцыі ізлучыць іх з новымі рысамі еўрапейскага рэнесанснага стылю. Галоўнымаб'ектам мастацкага увагі станавіўся фасад будынка, які ўпрыгожвалі ордэра, декоративноорнаментальнелепка і да т.п.
Тэрміны і паняцці
Ордэр - Выгляд архітэктурнай кампазіцыі,складаецца з вертыкальных калон і гарызантальных частак у адпаведнайстылявой апрацоўцы.
Помнікі такі архітэктуры захаваліся ў Луцку, Камянец-Падольскім,Жовкве, Бродах і Львове. Унікальным помнікам рэнесанснага дойлідствалічацца будынкі на плошчы Рынак у цэнтральнай частцы Львова - Чорная будынак, дом Корнякта, помнікі, звязаныя здзейнасцю Львоўскага брацтва - Успенская царква, вежаКорнякта, капліца Трох Свяціцеляў, створаныя на працягу 60-х ггXVI-XVII стст.
Чорны каменны
Сталыя пагрозы нападу ворагаў абумоўлівалінеабходнасць збудаванні прыватных і дзяржаўных крэпасцяў або замкаў, за сценаміякіх маглі знайсці абарону не толькі іх жыхары, але і насельніцтва навакольных зямель.
Цікава ведаць
Большасць ўкраінскіх замкаў у XVI ст.былі драўлянымі, яны не захаваліся да нашых дзён і вядомыя толькі па апісаннях.Самым драўляным замкам, па паведамленнях сучаснікаў, быў Кіеўскі,зноўку пабудаваны з хваёвага дрэва ў 1542 г. На ім была аднапрамавугольная і чатырнаццаць шасцігранная вежаў. Сцены і вежы з вонкавага боку быліапэцкаць тоўстым пластом гліны і пабелены. Унутры замка было шмат розныхбудынкаў - памяшканні для гарнізона, дом ротмістра і старасты, адзін касцёлі чатыры праваслаўныя царквы. Разнастайныя верхам цэркваў, касцёла і вежаў, пераборлівыякампазіцыі крылец, межаў з вежечкамы і галерэямі стваралі жывапіснуюкарціну.
Шмат замкаў, пабудаваных у сярэднявеччы, не адказваліпатрабаванням часу і ў першай палове XVI ст. былі перабудаваныя. Значнагарэканструкцыі падвергнуліся замкі Луцка, Крамянца, Хуст, Мукачава, Вінніцы, Межибож,Камянец-Падольскага і іншых гарадоў.
Некаторыя праваслаўныя манастыры на заходнеўкраінскіх земляхтаксама былі акружаныя сценамі з вежамі і выконвалі ролю крэпасцяў. На Валыні такімікрэпасцямі былі манастыры ў Міжрэчча, непадалёк Астрога, і ў Болдзіна, зблізкуДубна. Дзярманскі манастыр стаяў на высокім пагорку і быў абнесены сцянойвышынёй сем метраў. З сцен праходзіў напоўнены вадой роў, праз які быўзбудаваны перакідны мост. У крэпасць-манастыр можна было трапіць празтрох'ярусныя вежы, якая правілы таксама за званіцу.
Астрожскі замак
Багаяўленская царква у Астрогу
Да вядомых помнікаў праваслаўнай царкоўнай архітэктурыXVI ст. належаць Багаяўленская царква ў Астрогу іТроіцкая царква ў Міжрэчча. Абодва храма з `яўляеццакрестовокупольный і працягваюць старажытнарускія будаўніча-архітэктурныя традыцыі.Аднак тагачасныя мовы жыцця прывялі да таго, што абедзве царквы былі прыстасаваныяда абароны.
2. Выяўленчаемастацтва. Украінская жывапіс гэтага перыяду карысталася вялікімпрызнаннем. Пераважная большасць твораў жывапісу была царкоўнай тэматыкі (фрэскі,абразы). Карціны або партрэты бытавога характару сустракаліся рэдка. Мастакіпрацягвалі развіваць старажытнарускія традыцыі. Аднак у партрэтнага жывапісу быўадчувальнае ўплыў заходнееўрапейскага, італьянскага і нямецкага мастацтва.
У XVI ст. ўкраінскія мастакі, па-ранейшаму шматпрацавалі ў Польшчы. На прыватнасці, захавалася многа фрэсак на евангельскія сюжэты, выкананыя iмi ў храмах і збудаванняхВавель ў Кракаве. Аднак з канца XVI ст. іх сталі выцясняць з польскіхгарадоў італьянскі і нямецкі ўплыў. Гэтаму спрыяла асуджэння каталіцкімдухавенствам тое, што ў касцёлах працуюць праваслаўныя «схизматики».
На тагачасным ўкраінскім іканапісу панавальнымі заставаліся традыцыі Кіеўскай Русі, але пачаліз'яўляцца таксама новыя рысы. Майстры больш увагі надавалі бытавым дэталях,узмацняючы тым самым рэалістычныя элементы. Паставы намаляваных сталі больш натуральнымі,а дэталі адзення набылі канкрэтнасці. Найбольшая прызнанне ў гэты час атрымалільвоўская і Пярэмыскі школы іканапісу. Выбітнымі творамі сярэдзіныXVI ст. былі абраза «Пакланенне вешчуноў» з Бусовиско, паблізу СтарогаСамборы, і «Нараджэнне Хрыстова" з вёскі Трушевичи, зблізку Добромиль.
У XVI ст. паспяхова развівалася ўкраінскае разьба, Якое замяніла занадтадарогу і раскошную старажытнарускай мазаіку. Пераважала разьба па дрэве і рэдкасустракалася на мармуры. У асноўным гэта былі надмагільныя манументы і пліты. Даузораў такога мастацтва належыць надмагільны манумент князю КанстанцінуАстрожскаму, пабудаваны яго сынам на месцы пахавання бацькі ў Успенскайцарквы Кіева-Пячэрскай лаўры.
Высокага ўзроўню развіцця дасягнула кніжная мініяцюра - Выкананыя фарбамі невялікія каляровыя выявыў рукапісных кнігах. Асаблівае месца па сваім аздабленнем займае ПересопницкоеЕвангелле. У ім, акрамя заставак і ініцыялаў, па-майстэрску выкананых у формах традыцыйнагагеаметрычнага арнаменту, ёсць чатыры мініяцюры з выявай евангелістаў. Кожнуюмініяцюру ўпрыгожаны пышным раслінным арнаментам. Асобай ўрачыстасці іжыццерадаснасці падаюць мініяцюры і арнаментам Пересопницкого Евангеллязалатым фон і сакавітыя колеру - сіні, чырвоны, зялёны.
У XVI ст. на афармленне рукапісных кніг значнаўзмацняюцца ўплыву народнага мастацтва - часта выкарыстоўваюцца матывы,запазычаныя з народнага ткацтва, разьбы па дрэву і насценных роспісаў.
У другой палове XVI ст. у сувязi з распаўсюджваннемкнігадрукаванне стала развівацца мастацтва гравюры.
Тэрміны і паняцці
Гравюра - Друкаваны адбітак на паперы з малюнка,выразанага на дошцы.
Гравюра з львського «Апостала» надрукаванагаІ. Федэрацыі (1574р.)
ПершыміУкраінскі гравюрамі лічаць ілюстрацыі да «Апостала» і «Буквар», выдадзеных1574 ў Львове І. Фёдаравым. Яны адрозніваюцца прыгожымі кампазіцыямі зраслінных элементаў (пышна закручаны шыракалістыя, стылізаваныя кветкі і пладыг.д.), уласцівымі афармленню кніг майстрамі італьянскага Адраджэння.
У другойпалове XVI ст. ва ўкраінскім жывапісу адбываецца адасабленне партрэта ад іканапісу і пераўтварэнніяго ў самастойны жанр мастацтва. Гэта звязана з новым тлумачэннемвыявы чалавека, распаўсюдам гуманістычных ідэй Адраджэння і зрухамі,адбываліся ў развіцці ўкраінскага грамадства. На жаль, імёны большасцімайстроў партрэта дагэтуль застаюцца невядомымі. Самымі вядомымі партрэтамі,створанымі украінскімі мастакамі гэтага часу, лічацца партрэт галіцкагамагната і вучонага Яна Гербурта, партрэт К. Астрожскага, партрэт АнастасііЛісоўскі з рагаціну, вядомай пад імем Роксолана.
Таленавітым мастаком-партрэтыстам быў ВойцэхСтэфановіч з Львова. Падчас візіту ў горад караля Рэчы ПаспалітайСтэфана Баторыя ў 1578 г. ён выканаў яго партрэт, за што атрымаў тытулкаралеўскага прыдворнага мастака. Партрэт напісаны без пампезнасці, амаль здакументальнай дакладнасцю, у ім адчувальная уласцівая майстру востраяназіральнасць пры вывучэнні натуры.
Партрэт караля С. Баторыя
3. Дэкаратыўна-прыкладноемастацтва. У XVI ст. ва Ўкраінскім декоративноужитковомумастацтве з'яўляюцца новыя рысы, звязаныя з пранікненнем рэнесансныхарнаментальных матываў. Аднак украінскія майстры ўносяць у іх шматсвоеасаблівых чорт, злучаючы новыя формы з традыцыйнымі прыёмамі і матывамі,вырабленымі ў народным мастацтве.
Тэрміны і паняцці
Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва - Выгляд мастацтва, абслуговы бытавыя праблемы чалавека і адначасова задавальняеяе эстэтычныя патрэбы, несучы ў жыццё прыгажосць.
У гэты перыяд адраджаецца шклаварнай,што заняпад у папярэднія стагоддзя. У многіх гарадах Украіны разам з ткацтвампачынае развівацца дыванаткацтва. Львоўскія майстры авалодалі мастацтвамвыраб абіўкі для мэблі з ціснення скуры. Яна пакрывалася рознакаляровымімалюнкам, які аб'ядноўваў усходнія элементы арнаменту і раскошныя рэнесансныя ўзоры.
Найбольшая распаўсюджванне ўXVI ст. у Украіне мелі такія віды декоративноужиткового мастацтва, як мясцоваевытворчасць мэблі, мастацкае ліццё і вырабы з металу, керамічная виробницва, атаксама старажытныя галіны - вышывання і шыццё.
У мастацкай апрацоўцы металу ўкраінскія майстры праславілісяадліўкай гармат, гадзіннага справы, вытворчасцю новых відаў зброі. Далёка замежамі Украіны былі вядомыя вырабы львоўскіх ювелиривзолотарив. Янывыраблялі посуд, прадметы царкоўнага прызначэння, сталовая посуд, зброя,ювелірныя ўпрыгажэнні і г.д., упрыгожаны іх эмаллю, разьбой, інкрустацыяй золатам ісрэбрам, аздабленнем каштоўнымі камянямі.
Цікава ведаць
У XVI ст. неад'емнай прыналежнасцюнарад шляхціца і заможнага мешчаніна лічыўся «львоўскі фолд. Гэта быў даволішырокі скураны пояс, пакрыты запар сярэбранымі, нярэдка пазалочаныміарнаментаванымі бляхамі ў выглядзе колаў ці авалаў, чаргаваліся з прастакутныміпласцінкамі. Яго спражка, або Клямра, выглядала прастакутнай скрыні, у якойчасам насілі грошы. На ёй малявалі міфалагічныя сцэны, фігуры каралёў,рыцараў г.д. Гэтыя малюнкі і арнамент на бляха былі гравіраваных або чаканнымі.Да пояса прымацоўваліся накладкі, выкананыя спосабам ажурнага ліцця.Выраблялі такія паясы выключна львоўскія майстра.
Керамічныя вырабы ўкраінскіх майстроў XVI ст.асноўным пакрыты геаметрычным арнаментам, зробленым адмысловым валікам, якінагадвае матывы вышывання. На той жа час усё больш распаўсюджваецца размалёўванняпосуду мінеральнымі фарбамі, залаты і зялёнай палівай. Кампазіцыі дастатковачаста нагадваюць тагачасны кніжны арнамент, сведчыць аб добра знаёмстваз ім майстроў-ганчароў.
Тэрміны і паняцці
Шыццё - Вышыўка рэчаў шаўковымі, пакрытымі тонкімпластом золата або срэбра ніткамі.
Майстры з шыцця працавалі ў многіх украінскіхгарадах, шляхецкіх і манастырскіх маёнтках. Вырабленыя імі рэчыкарысталіся вялікім попытам сярод заможных пластоў насельніцтва. Існуе нямалазгадак аб продажы «рускіх» (ўкраінскі) вырабаў за мяжой - у краінахБалканскага паўвострава, у Італіі і іншых землях.
Значных поспехаў дасягнулі ўкраінскімайстра ў вырабе мэблі. Для патрэб шляхты і гарадской знаці вырабляліся разьбяныя,упрыгожаныя інкрустацыяй (слановай косткай, напаўкаштоўнымі камянямі) або упрыгожаныямаляванымі арнаментамі мэбля. Найкаштоўнейшыя разьбяная мэбля выраблялі з арэха,але часцей за ўсё згадваюцца мэбля з ліпы. Адным з самых распаўсюджаных прадметаўабсталяванне ў XVI ст. была, па-ранейшаму куфар. Выраблялася таксама нямалавідаў ложкаў, сталоў, крэслаў, крэслаў.
Высновы
- У XVI ст. у ўкраінскай архітэктуры з'яўляюццарысы еўрапейскага рэнесанснага стылю. Запатрабаваннямі часу было абумоўленабудаўніцтва ахоўных збудаванняў - крэпасцяў і замкаў.
- У ўкраінскім выяўленчым мастацтве нараўне зтрадыцыйнымі жанрамі (фрэскі, іканапіс, кніжная мініяцюра) з'яўляюцца новыя -гравюра і партрэтны жывапіс. У іканапісу і свецкай партрэценазіраецца схільнасць да рэалізму ў адлюстраванні персанажаў.
- У декоративноужитковому мастацтве ўкраінскія майстрыўмела спалучалі традыцыйныя прыёмы і матывы з новымі павевамі, якіяраспаўсюджваліся з Еўропы.
Пытанні ізадачы
1. Якія помнікі архітэктуры ўваходзяць у ансамбль плошчы Рынакў Львове? 2. З якога матэрыялу будавалася ў XVI ст. пераважная большасцьзамкаў? 3. Назавіце помнікі праваслаўнай царкоўнай архітэктуры XVI стагоддзя,якія вы ведаеце. 4. Назавіце асноўныя віды ўкраінскага выяўленчага мастацтваXVI ст. 5. Што такое кніжная мініяцюра, гравюра? 6. Якія віды декоративноужитковогомастацтва развіваліся на ўкраінскіх землях у XVI стагоддзі? Прывядзіце некалькі прыкладаўвысокай тэхнікі ўкраінскіх майстроў декоративноужиткового мастацтва.
9. Як развівалася архітэктура і горадабудаўніцтва ва Украінуў XVI ст.? 10. Ахарактарызуйце асноўныя дасягненні ўкраінскагавыяўленчага мастацтва. Якія факты сведчаць аб уплыве ідэй еўрапейскагаРэнесансу на ўкраінскае выяўленчае мастацтва? 11. Якіх поспехаў дасягнулі ўXVI ст. майстры ўкраінскі декоративноужиткового мастацтва?
12. Завершыце складанне табліцы «Развіццё ўкраінскікультуры ў XVI стагоддзі », распачатай па матэрыяле § 8.
13. Наведайце мясцовы мастацкі музей і падрыхтуйцепаведамленні аб творах ўкраінскага выяўленчага і декоративноужитковогомастацтва XVI стагоддзі, якія ёсць у яго экспазіцыі.
Абагульненне па тэме «Украінскія землі ў XVI стагодзьдзі»
1. Складзіцепералік падзей з гісторыі Украіны XVI стагоддзя, якія вы лічыце самымі важнымі.Абгрунтуйце свой выбар.
2. Растлумачцезначэнне паняццяў і тэрмінаў "нізавое казацтва», «рэестравае казацтва». «ЗапароскаяСеч »,« клейноды »,« казацкая рэспубліка »,« братэрства »,« нацыянальна-вызваленчырух ».
3. Назавіцеімёны выдатных гістарычных дзеячаў гэтай эпохі. У чым вы бачыце іх уклад угісторыю Украіны XVI ст.
4. Выканайцезадачы па гістарычнай картай:
1) прасочыце,як мянялася тэрыторыя рассялення ўкраінскі ў XVI ст. Параўнайце яе зсучаснымі межамі Украіны;
2) якзмянялася на працягу XVI ст. дзяржаўная прыналежнасць ўкраінскіх зямель?Вызначце, якія ўкраінскія землі пад уладай якіх дзяржаў знаходзіліся;
3) назавіцеваяводства, адукаваныя на ўкраінскіх землях у складзе Рэчы Паспалітай і іхцэнтры;
4) пакажыцемесцазнаходжання Запарожскі Сеч і валодання Войска Запарожскага ў XVIстагоддзя;
5) якіятэрыторыі былі ахоплены казацкае паўстаньне 90-х гг XVI стагоддзя;
6) пакажыце,дзе былі створаны выдатныя помнікі культуры гэтай эпохі.
5. Якой быластруктура ўкраінскага грамадства ў XVI ст.? Параўнайце становішча яго станаўі слаёў.
6. Ахарактарызуйцечыннікі і наступствы узнікнення ўкраінскага казацтва.
7. Якімібылі перадумовы і прычыны заключэння Люблінскай уніі? Прааналізуйце, якія зменыадбыліся з прычыны Люблінскай уніі на ўкраінскіх землях.
8. Якразвівалася царкоўную жыццё на тэрыторыі Украіны ў XVI стагоддзі? Растлумачце прычыны інаступствы Брэсцкай царкоўнай уніі.
Тэставыя заданні да тэме «Украінскія землі ў XVI ст.
1. Які зпрыведзеных саслоўяў ўкраінскага грамадства XVI ст. лічыўся напивпривилейованим?
а) Шляхта;
б) духавенства;
в) мяшчане;
г) сяляне.
2. Калі былопрыняты «Статут на волакі»?
а) 1529;
б) 1557г.;
в) 1566;
г) 1569
3. На якіяадміністрацыйна-тэрытарыяльныя адзінкі дзяліліся ўкраінскія землі ў складзе РэчыПаспалітай?
а) Княства;
б) паліцы;
в) ваяводства;
г) губерні.
4. У якім саўкраінскіх гарадоў ў 1542 і 1544 паўсталі першыя царкоўныя брацтвы?
а) Львоў;
б) Кіеў;
в) Лужскі;
г) Брацлав.
5. Назавіцеаднаго з першых праваслаўных пісьменнікаў-палемісты, аўтара твораў «Ключцарства нябеснага »і« Каляндар рымскі новы ».
а) СтэфанЗізаній;
б) ГерасімСмотрицькийы;
в) ІванВышенский;
г) ЁўБарэцкі.
6. Першаязгадка пра ўкраінскіх казакаў ў пісьмовых крыніцах датуецца:
а) 1475;
б) 1489г.;
в) 1524;
г) 1569
7. Якназывалі пойму Дняпра, распасціраецца з абедзвюх яго бакоў ад а. Хорціца прыкладнана 100 км і шырынёй ад 3 да 25 км?
а) ДзікаеПоле;
б) ДняпроўскіНіз;
в) Запорожье;
г) ВялікіЛуг.
8. Якое назвумела Запароская Сеч, утварылася ў канцы 70-х - пачатку 80-х гг XVIстагоддзя?
а) Томаковская;
б) Никитинская;
в) Базавлукская;
г) Чертомлыкская.
9. Якікароль Рэчы Паспалітай пагадзіўся прыняць на дзяржаўную службу і ўпісаць ўрэестру 500 казакоў, вызначыўшы ў адмысловай «Пастанове аб низовцив» іхправы і абавязкі?
а) ЖыгімонтІ;
б) ЖыгімонтII Аўгуст;
в) СтэфанБаторы;
г) ЖыгімонтIII.
10. Назавіце годвыданне Астрожскай Бібліі:
а) 1578;
б) 1581г.;
в) 1585;
г) 1595
11. Якіпрадмет, акрамя граматыкі, рыторыкі, арыфметыкі, геаметрыі, астраноміі і музыкі,ўваходзіў у «сямі вольных навук»?
а) Геаграфія;
б) гісторыя;
в) дыялектыка;
г) прыродазнаўства.
12. Назавіцепершае збудаванне з ансамбля Успенскай царквы ў Львове, пабудаваную ў 1564-1578 гг
а) Чорнаякаменны;
б) вежаКорнякта;
в) Успенскаяцарква;
г) капліцаТрох Свяціцеляў.
Энцыклапедычная старонка па тэме «Украінскія землі ў XVI стагодзьдзі»
1489 - Першае пісьмовае згадванне ў гістарычных крыніцах абУкраінскі казакоў
1529 г. - Прыняцце Першага Літоўскага статута
50-я гг XVI ст. - Будаўніцтва князем ДзмітрыемВішнявецкім замка на а. Малая Хорціца
1556-1561 гг - Стварэнне Пересопницкого Евангелля
1557 - Сцвярджэнне Жыгімонтам II Аўгустам «Статут навалокі »
1564-1578 гг - Будаўніцтва вежы Корнякта - першайбудынкі з ансамбля Успенскай царквы ў Львове
1566 г. - Прыняцце Другога Літоўскага статута
1569 г. - Люблінская унія. Аб'яднанне Польскагакаралеўства і Вялікага княства Літоўскага ў адзіную дзяржаву - Рэч Паспалітую
1572 - Стварэнне па даручэнні польскай караляЖыгімонта II Аўгуста палка ўкраінскіх рэестравае казакоў
1578 - Адкрыццё ў Астрогу славяна-грэка-лацінскайшколы
Канец 70-х - пачатак 80-х гг XVI ст. - УзнікненнеЗапарожскай Сечы на в. Томаковка
1581 г. - Выданне Астрожскай Бібліі
1585 г. - Стварэнне першай у Украіне брацкай школы ўЛьвове
1591-1593 гг - казацкае паўстанне пад правадырствам К. Касінская
1594-1596 гг - казацкае паўстанне пад правадырствам С.Налівайка
1596 г. - Заключэнне Брэсцкай царкоўнай уніі
Беларускую