Успомніце: 1. Калі было праведзена земскі рэформу і з якой мэтай? 2. Якую ролю гулялі земства ў дзяржаўнай структуры Расійскай імперыі?
Вялікую ролю ў общеимперском вызваленчым і ўкраінскі культурна-асветніцкім рухах згулялі дзеячы земскага руху.
Земства, якія былі выбарнымі всестанового органамі мясцовага самакіраваньня, ужо сваім існаваннем былі апазіцыйнымі да цэнтралізаванай сістэмы Расійскай імперыі з неабмежаваным уладай цара. Нягледзячы на тое, што ў земства большасць складалі памешчыкі (Амаль 75%), яны ва ўмовах загальнореформаторських настрояў, царивших ў імперыі ў 60-70-х гг XIX стагоддзя, сталі носьбітамі ідэй далейшай лібералізацыі Расіі і ўвядзення канстытуцыі. Земства сталі асновай ліберальнага руху ў Расійскай імперыі.
У Земскім руху можна вылучыць наступныя напрамкі дзейнасці:
· барацьба за пашырэнне сістэмы самакіраваньня;
· ўкараненне канстытуцыі, дэмакратызацыя грамадскага жыцця;
· павышэнне матэрыяльнага і адукацыйнага ўзроўня насельніцтва.
Па сваім характары земскі рух быў ліберальным. У аснове ліберальнай альтэрнатывы грамадскага развіцця ляжала ідэя пабудовы эканамічнага жыцця грамадства на прынцыпах вольнага рынку і канкурэнцыі. Дзяржава павінна стаць прававым, засцерагаць дэмакратычныя правы асобы і мінімальна ўмешвацца ў эканамічную сфэру. Ідэальнай формай праўлення лібералы лічылі канстытуцыйную манархію. Не прызнаючы рэвалюцыйных формаў і метадаў барацьбы, у аснову сваёй дзейнасці паклалі пошук кампрамісу з кіруючымі коламі.
Земскі рух быў агульнарасійскім, аднак на Ўкраіне ён пераследваў і такія нацыянальныя задачы, як арганізацыя пачатковай адукацыі на ўкраінскай мове.
Першыя паслярэформавы гады (канец 60 - пачатак 70-х гг) сталі для руху час арганізацыйнага станаўлення, ўсьведамленьня месца і ролі сярод грамадскіх сіл, крышталізацыі асноўнай мэты і задання. Асноўную дзейнасць была накіравана на паляпшэнне сацыяльна-эканамічнага становішча сялянства, ўзняцце яго адукацыйнага ўзроўню.
На другім этапе дзейнасці (Канец 70-х - пачатак 80‑х гг) земства сталі цэнтрамі ліберальнай апазіцыі. Ішоў актыўны працэс аб'яднання намаганняў земстваў з мэтай дамагчыся правядзення канстытуцыйных рэформаў у Расійскай імперыі.
Пасля забойства цара Аляксандра II, ва ўмовах ажыццяўлення палітыкі контрреформ Аляксандрам III апазіцыйная дзейнасць земстваў пачатку прыходзіць у заняпад, а з прыняццем закона ад 12 Чэрвень 1890 г. аб абмежаванні прадстаўніцтва недворянских станаў у земства яна амаль спынілася. Аднак у пачатку ХХ ст. яны зноў становяцца адным з цэнтраў апазіцыі самадзяржаўя.
Украінскія земскія арганізацыі належалі да найбольш уплывовым і радыкальных на першых двух этапах земскага руху. Вельмі актыўную дзейнасць земства разгарнулі ў Чарнігаўскай, Харкаўскай, Палтаўскай губернях. Яны аб'ядноўвалі розныя сілы. З земскіх дзеячаў адрозніваліся: на Палтаўскай - Ф. Лизогуб (будучы прэм'ер-міністр Украінскай Дзяржавы П. Скоропадского ў 1918 г.), філосаф В. Лесевич, М. Стороженко, В. Навуменка, В. Леантовіч, Б. Мартас, Туга-Бараноўскі, на Чарнігаўшчыне - А. Русаў, А. Линдфорс, І. Шраг, А. Свечін, граф Г. Міларадавіч, М. Васіленка, А. Лазаревское; ў гарадской земскай ўправе працавалі М. Варонай, М. Самойленка, М. Чарняўскі, Б. Гринченко, М. Коцюбинский.
З пачатку стварэння земстваў частка галосных, неабыякавых да сваіх абавязкаў, сур'ёзна ўзялася за справу развіцця гаспадаркі, медыцынскага абслугоўвання, народнай адукацыі, ветэрынарнай службы, сувязі, страхавання, статыстыкі і г.д. Ужо першыя мерапрыемствы земстваў выявілі іх абмежаваную кампетэнцыю, а з другога - высвятлілі жудасную карціну становішча большай часткі насельніцтва. Для рэальных спраў часам прыходзілася выходзіць за межы дазволенай ім дзейнасці. У большасці выпадкаў не прадугледжаны заканадаўствам дзеянні земстваў расцэньвалася ўладамі як крамольныя і не дазваляліся. На працягу 1866-1868 гг земства былі пастаўлены пад строгі кантроль губернатараў. Таксама было забаронена земства наладжваць паміж сабой сувязі выносіць рашэнні па нагоды ўрадавых пастаноў. Такім чынам царскі ўрад спрабаваў не дапусціць ператварэння земстваў на вочкі апазіцыі.
Нягледзячы на такія абмежаванні, асобныя земства пад уплывам сваіх ліберальных галосных не пакідалі плённай працы і спрабавалі выпрацаваць агульныя меры па ліквідацыі прычын нездавальняючага матэрыяльнага становішча сялянства. Так, напрыклад, галосныя чарнігаўскага губернскага земства І. Петрункевич і А. Карпінскі працягу 1869-1875 гг сваімі запытамі, зваротамі, скаргамі паднімалі пытанне аб хранічным галадоўкі сялян Мглинського і Суражскага паветаў, прапаноўвалі пераацаніць іх зямлі, знізіць выкупных плацяжы, арганізаваць пазыка-ашчадныя касы, арцелі і перасяліць ў іншыя паветы жабрак.
На канец 70-х гг прыйшлася актыўная фаза земскага руху, ён набраў палітычнай афарбоўкі. Гэтаму спрыялі як знешнія фактары (актывізацыя нацыянальна-вызваленчых рухаў балканскіх народаў, руска-турэцкая вайна 1877-1878 гг), так і ўнутраныя (разгортванне народніцкага і ўкраінскага нацыянальна-культурнай рухаў, антыўкраінскую палітыка царызму).
У той перыяд вядучыя дзеячы земскага руху спрабавалі аб'яднаць усе сілы, якія выступалі за канстытуцыйную перабудову Расійскай імперыі. Імкненне да кансалідацыі сіл выявілася ў земскіх нарадах і з'ездах, якія праходзілі ў 1878-1879 гг Ініцыятарамі іх былі вядомыя галосныя Чарнігаўскага губернскага земства І. Петрункевич, А. Линдфорс, А. Карпінскі, М. Канстанцінавіч і інш
У пачатку 1878 г. Земцов зладзілі з громадовцами і вырашылі склікаць з'езд у Харкаве пад падставай юбілею паперкі-Основьяненко (100-годдзе з дня нараджэння). Нарада ў Харкаве заснавала палітычную арганізацыю Земцов. Было прынята дамагацца аб'яднаньня ўсіх сіл у барацьбе за ўкараненне канстытуцыі ў Расіі.
Ажыўленню дзейнасці земскай апазіцыі спрыяла зварот цара да грамадскасці з заклікам дапамагчы ўраду ў барацьбе супраць «крамолы» і «зла». У якасці кампенсавання за дапамогу Земцов запатрабавалі стварэнне прадстаўнічага органа, укараненне канстытуцыі і абвяшчэння дэмакратычных свабодаў.
У снежні 1878 ў Кіеве адбылася нарада прадстаўнікоў чарнігаўскага земства, народнікаў, громадовцев, польскіх арганіАрганізацыя. На нарадзе Земцов прапанавалі аб'яднацца ўсім сілам, якія дужаюцца за канстытуцыйныя змены ў Расійскай імперыі, але запатрабавалі ад народнікаў адмовіцца ад тэрарыстычных метадаў барацьбы. Нарада скончылася безвынікова.
Не здолеўшы дамагчыся аб'яднанні ўсіх апазіцыйных сіл, Земцов звярнуліся да кансалідацыі уласных шэрагаў. У пачатку красавіку 1879 ў Маскве прадстаўнікі пяці земскіх сходаў (Чарнігаўскай, Харкаўскай, Палтаўскай, Цвярской і Самарскай губерняў) склікалі зьезд, меў арганізацыйна аформіць земскі рух у межах Расійскай імперыі. Але гэтага не адбылося.
Зрэшты, барацьба Земцов за канстытуцыйныя рэформы дала свае вынікі. 12 лютага 1880 было створана вярхоўную распарадчых камісію на чале з міністрам унутраных спраў М.Лорис-Мелік, якая павінна распрацаваць праект будучых канстытуцыйных рэформаў. Гэта натхніла земскі рух. Земцов на сваіх сходах і з'ездах распрацоўвалі і ўхвалялі розныя праекты рэформаў і накіроўвалі іх у камісію або цару. Яны прапаноўвалі ўкараненне шырокага самакіравання, стварэнне прадстаўнічага заканадаўчага органа - Дзяржаўнай думы і г.д. Але ўсе гэтыя прапановы пасля забойства цара засталіся нерэалізаванымі. Дзеячы земскай руху падвергнуліся урадавых рэпрэсій. Спробы арганізаваць шырокую прапаганду сваіх ідэй праз арганізацыю выданне часопіса «Вольнае слова» таксама не мелі поспеху. Земскі рух, як і лібэральны, так і застаўся аморфным аж да рэвалюцыі 1905 г.
Так, апазіцыйная дзейнасць земстваў галоўным чынам была легальнай і мірнай. Яны выкарыстоўвалі такія метады і формы: выказванні патрабаванняў і прапаноў на розных пасяджэннях, з'ездах, сходах, друку; пераадоленне петыцый, зваротаў, просьбаў да вышэйшых органаў улады і да самога цара.
Пазіцыя І. І. Петрункевича ў Украінскі пытанні
«На Ўкраіну мая Радзіма, там прайшла амаль палова маёй жыцця? з Украінай я звязаны не толькі халоднымі ідэямі права і дзяржаўнага адзінства Расіі, але і пачуццямі, коренящихся ў крыві, у ўспамінах і ўражанні прыроды, у гуках народнага мовы, ва ўсім, што накладвае незабыўную друк на чалавека і пазначае яго нацыянальнае паходжанне. Але ўсе гэтыя мясцовыя ўплыву не засланяюць ўва мне ўсёй Радзімы, і адзінства Расіі для мяне не толькі дзяржаўная ідэя або сужыцьцё двух нацыянальнасцяў, а жыве і непадзельнае цэлае, якое мае сваё дзіўнае мастацкае і несумненныя адлюстраванне ў такіх адораных людзях, як Гогаль і Караленка, у якіх украінская і руская, як асобнае і агульнае, адбілася с надзвычайнай яснасцю. Паспрабуйце аддзяліць у іх ўкраінская ад расейскага: не атрымаецца ні таго, ні іншага, жыве будзе пераўтворана ў мёртвае ".
Памяркуеце: 1. Якімі былі асноўныя светапоглядныя пазіцыі лідэраў земскага руху на ўкраінскіх землях? 2. Што ў дзейнасці общеимперского земскага руху садзейнічала развіццю ўкраінскага?
1. Чым была абумоўлена з'яўленне земскага руху?
2. Якую асноўную мэту пераследваў земскі рух?
3. Якімі былі сувязь і ўплыў земскага руху на ўкраінскім?
4. Ахарактарызуйце апазіцыйную дзейнасць земстваў.
5. Мог земскі рух істотна паўплываць на палітычнае становішча ўкраінскіх земляў?
6. Якія асноўныя наступствы дзейнасці земскага руху?
Беларускую