Працягу першай паловы XX ст. каласальныя па маштабах і якасці зрухі ахапілі эканамічную, палітычную, навуковую і культурна-адукацыйнай дзейнасці народаў планеты. І калі б не сусветныя вайны 1914-1918 гг і 1939-1945 гг, то прагрэс чалавечай цывілізацыі мог бы быць нашмат больш паспяхова. З аднаго боку, гэтыя войны паказалі няздольнасць вядучых краін свету да мірнага рашэння праблем, а з другога - сталі сур'ёзным перасцярогай для будучыні суіснавання дзяржаў і народаў
У параўнанні з папярэднімі стагоддзямі стваралася ўражанне, што чалавецтва стала рухацца хутчэй. Гэта абумоўлена тым, што дзякуючы прагрэсу ў навуцы і тэхніцы эканоміка, а за ёй і іншыя праявы чалавечай дзейнасці, сталі развівацца паскоранымі тэмпамі. Нават пры жыцці аднаго пакалення докорино змяніліся навакольнае асяроддзе, побыт, тэхніка, адносіны паміж людзьмі і да т.п. Так, сведка палёту першага самалёта (1903 г.) мог убачыць палёт чалавека ў космас (1961 г.)
Як і ў XIX, у першай палове ХХ ст. найбуйнейшыя зрухі адбываліся ў краінах Захаду, якія працягвалі гуляць ролю лакаматыва гісторыі. Завяршылася фарміраванне індустрыяльнага грамадства. Нябачанае да таго росту прадукцыйных сіл выклікала ў вядучыя краіны сьвету да вострай канкурэнцыі на рынках збыту. Передилившы свет, яны ў сваіх каланіяльных уладаннях бязлітасна руйнавалі традыцыйны лад жыцця, сілай залучаючы народы Азіі, Афрыкі, Лацінскай Амерыкі ў сусветную гаспадарку. Экспансія Захаду абумовіла тое, што эканомікі краін сталі ўзаемазлучанымі і больш уразлівымі. Сведчаннем гэтага стала "вялікая дэпрэсія" 30-х гадоў, якая, пачаўшыся ў ЗША, ахапіў амаль усе краіны свету.
У першай палове ХХ ст. змяніліся сусветныя лідэры. Калі ў XIX ст. наймацнейшым дзяржавай была Англія, якую ў пачатку ХХ ст. некалькі пацясніла Германія, то ў 20-я гады канчаткова зацвердзілася эканамічная гегемонія ЗША. Першая сусветная вайна і асабліва эканамічны крызіс 1929-1933 гг. Прывялі да разумення неабходнасці дзяржаўнага рэгулявання эканомікі. У некаторых краінах адбылося поўнае яе адзяржаўленьне (СССР). У Італіі, Германіі і Японіі встановвився жорсткі дзяржаўны кантроль, аднак у ЗША, Англіі, краінах Скандынавіі быў знойдзены больш дзейсны, апасродкаваны ўплыў дзяржавы на эканоміку, які не прыводзіў да дэфармацыі яе структуры
Галоўнымі пластамі новага індустрыяльнага грамадства сталі прадпрымальнікі і прамыслоўцы з аднаго боку, наёмныя рабочыя - з другога. Да пачатку ХХ ст. сярод прамыслоўцаў і прадпрымальнікаў вылучылася група фінансавых алігархаў, якія сталі вырашальнай сілай у выпрацоўцы палітычнага курсу дзяржаў свету. Да іх далучаліся прадстаўнікі старых магутных арыстакратычных родаў, захавалі свае багацці і ўплыў. Разам гэтыя дзве групы складалі эліту грамадства
Найбольш шматлікай сацыяльнай групай працягвалі заставацца наёмныя рабочыя. Яны складалі аснову масавых партый і рухаў. Уменне маніпуляваць іх настроямі стала неад'емнай рысай палітычных лідэраў першай паловы ХХ ст. Новым з'явай стала фарміраванне сярэдняга класа (сярэднія і дробныя прадпрымальнікі, чыноўнікі, творчая і тэхнічная інтэлігенцыя, высокааплатныя працоўныя), ад якога стала залежаць ўнутраная стабільнасць грамадства. Маючы свой бізнес або высокааплатную дзяржаўную пасаду, яны былі зацікаўлены ў правядзенні такой унутранай палітыкі, якая б зрабіла немагчымым сацыяльныя ўзрушэнні. Гэты пласт грамадства складаў асноўную масу выбаршчыкаў
Прынцыпова новая сацыяльная структура сфарміравалася ў СССР. Тут знік пласт уласнікаў. Прывілеяванае становішча заняла партыйна-бюракратычная эліта. Рабочы, якое было абвешчана авангардам грамадства, не так ужо шмат атрымаў ад рэвалюцыйных пераўтварэнняў. Узровень жыцця заставаўся нізкім.
Да канца 30-х гадоў у большасці краін Еўропы гарадское насельніцтва ўжо перавышала сельская. Найбольш радыкальныя змены закранулі сялянства ў СССР. Было фізічна знішчана заможных сялян, астатнія страцілі права ўласнасці на зямлю, ператварыліся ў танную рабочую сілу ў штучна створаных калектыўных гаспадарках - калгасах
Палітычная гісторыя еўрапейскіх краін і ЗША першай паловы XX стагоддзя была напоўнена барацьбой вакол сацыяльных пытанняў і праблем дэмакратыі. У адных краінах сацыяльнае напружанне выбухала рэвалюцыямі, у іншых кіруючыя эліты прадбачліва праводзілі рэформы
Асноўнай рухаючай сілай рэвалюцый сталі масавыя працоўныя партыі. Рэвалюцыі ахапілі Расійскую і Аўстра-Венгерскую імперыі, Германію. Выступленні працоўных адбыліся ў Балгарыі, Італіі. Перашапачаткойвай мэтай рэвалюцый было стварэнне дэмакратычных рэспублік з больш справядлівым грамадскім прыладай. Разам расчараванне ў існуючых органах улады і адсутнасць палітычнага вопыту спарадзілі сістэму прамога народаўладдзя ў форме саветаў. Але савецкая ўлада абарочвалася абмежаваннем, а пасля ліквідацыі дэмакратычных інстытутаў, устанаўленнем жорсткіх дыктатур (дыктатура пралетарыяту ў савецкай Расеі). Спробы пабудаваць справядлівае (сацыялістычны, камуністычнае) грамадства скончыліся станаўленнем таталітарнай сістэмы савецкага ўзору.
Адначасова нарастала і контррэвалюцыйная хваля, якая ў большасці выпадкаў прыводзіла да страты дэмакратычных заваёў і ўстанаўлення аўтарытарных рэжымаў (Венгрыя) або да дамінаванню кансерватыўных сіл (Германія, Фінляндыя)
Краіны, якім удалося пазбегнуць рэвалюцый (Англія, Францыя, Швецыя) накіроўваліся шляхам развіцця ліберальнай дэмакратыі: ўдасканальваліся выбарчыя правы, інстытуты грамадзянскай супольнасці, сацыяльная абарона і г.д.
Пасляваеннае абвастрэння сацыяльнай і палітычнай барацьбы, крызіс існуючых інстытутаў улады спарадзілі фашызм. Фашысты прапанавалі свае рэцэпты развіцця грамадства, але з поўным адмаўленнем дэмакратыі
Такім чынам, пасля Першай сусветнай вайны перад чалавецтвам адкрыліся тры перспектывы: развіццё ліберальнай дэмакратыі, будаўніцтва сацыялізму (камунізму), фашысцкая мадэрнізацыя. Змест гісторыі 20-30-х гадоў складаецца ў барацьбе гэтых кірункаў. Нарэшце два апошнія аказаліся тупіковымі, давёўшы, што дэмакратыя і рыначная эканоміка не мае альтэрнатывы.
важкае ўплыў на палітычнае жыццё ў міжваенны перыяд выраблялі нацыянальна-вызваленчыя рухі. Народы, якія былі аддадзены або выпрабоўвалі нацыянальных ўціску імкнуліся самастойна вырашаць свой лёс. Спробы вырашыць нацыянальныя праблемы пасля Першай сусветнай вайны не былі паспяховымі. Палітычныя мяжы не супадалі з этнічнымі. Імкненне многіх еўрапейскіх народаў (паміж іншымі - і ўкраінскі) да незалежнасці ці хоць бы да аўтаноміі не былі пачутыя. Вопыт вырашэння нацыянальнага пытання ў 20-30-я гады (ад спробаў асіміляцыі і прамога генацыду да пошуку кампрамісаў) паказаў, неабходнасць прадастаўлення права на самавызначэнне або уліку інтарэсаў нацыянальных меншасцяў і стварэнне такой сістэмы міжнацыянальных адносін, якія забяспечваюць свабоднае развіццё ўсіх народаў.
Перыядызацыя гісторыі першай паловы ХХ стагоддзя
1. Першая сусветная вайна (1914-1918 гг)
Вайна падагульніла развіццё міжнародных адносін канца ХIХ - пачатку ХХ ст. Існаванне ваенна-палітычных блокаў (Антанта і Траісты саюз) ўцягнула ў вайну 36 дзяржаў свету (67% насельніцтва планеты). Баявыя дзеянні вяліся ў Еўропе, Азіі, Афрыцы на прасторах акіянаў
Асаблівасці вайны:
Вайна стварыла прэцэдэнты, якія пасля сталі звычайнай з'явай: дзяржаўнае рэгуляванне эканомікай, працоўная мабілізацыя, прымусовае прыцягненне замежных рабочых для працы на прадпрыемствах; татальная вайна да поўнага вычарпання матэрыяльных і чалавечых рэсурсаў), масіраваныя прапагандысцкія кампаніі, мэтанакіраванае запалохваньне і падман грамадзян, абясцэньванне чалавечага жыцця, акты генацыду (армяне і асірыйцы ў Турцыі ў 1915 г.), выкарыстанне зброі масавага знішчэння (хімічнае) і г.д.
2. Пасляваенная нестабільнасць (1918-1923 гг)
Рэвалюцыі, рэформы, перагляд межаў, стварэнне новай сістэмы міжнароднай бяспекі, палітычны і эканамічны крызісы прывялі да:
- разгортванне рэвалюцыйных працэсаў, наступствы якіх у розных краінах былі рознымі. Так у Італіі да ўлады доступу фашысты (1922 г.), у Вугоршчыне ўсталявалася аўтарытарная дыктатура, у СССР - камуністычная; у Германіі ўзнікла Веймарская рэспубліка, заснаваная на саюзе сацыял-дэмакратыі і ваенна-арыстакратычнай вярхушкі
- ажыўленне дэмакратычных і рабочых рухаў, рэфарматарскай дзейнасці урадаў, накіраванай на зняцце сацыяльнай напружанасці ў грамадстве
- расколу ў рабочым руху, стварэнне Камуністычнага (які імкнуўся да рэалізацыі маячной ідэі сусветнай рэвалюцыі) і Сацыялістычнай інтэрнацыяналу, аб'яднання прафсаюзаў
- падпісанне мірных дагавораў з краінамі, пацярпелі паражэнне ў сусветнай вайне, стварэнне Версальска-Вашынгтонскай сістэмы
3. Стабілізацыя (1924 <-1929 гг)
У названы перыяд краіны Еўропы і ЗША пераадолелі наступствы вайны, адбудавалі гаспадарка, перавялі яго на мірныя рэйкі і сталі нарошчваць тэмпы эканамічнага развіцця. Перыяд стабілізацыі характарызуецца наступнымі рысамі:
- мадэрнізацыя прамысловай вытворчасці, укаранення новай тэхнікі, новых галін і метадаў арганізацыі працы (конвейеризация, стандартызацыя, масавае вытворчасць)
- стабілізацыя крэдытна-фінансавай сістэмы
- змяншэнне дзяржаўнага рэгулявання
- зьмены ў палітыка-партыйных структурах некаторых краін
- устанаўленне аўтарытарных рэжымаў у краінах Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы
- фарміраванне новай сістэмы еўрапейскай бяспекі, паслабленне Версальска-Вашынгтонскай сістэмы
- істотныя змены ў ідэйна-палітычнай, культурнай, сацыяльна-псіхалагічнай, маральнай атмасферы заходняга грамадства (рост ролі сродкаў масавай інфармацыі, дэмакратызацыя побыту, развіццё спорту, турызму, з'яўленне новых жанраў мастацтва)
4. Вялікая дэпрэсія (1929-1933 гг)
У 1929 г. свет стаіць перад пагрозай нябачанай эканамічнага крызісу
Асноўныя яе прычыны:
- надзвычай высокая ступень канцэнтрацыі і манапалізацыі капіталаў і вытворчасці
- пераход на тэхналогіі масавай вытворчасці
- змяншэнне дзяржаўнага рэгулявання
- нераўнамернасць размеркавання нацыянальных багаццяў, вузкасць ўнутранага рынку
Крызіс ахапіў усе прамыслова развітыя краіны, амаль усе галіны эканомікі і працягвалася чатыры гады
Галоўны паказчык крызісу - перавытворчасць тавараў. Гэта прывяло да банкруцтва вялікай колькасці прадпрыемстваў, скарачэнне прамысловай вытворчасці амаль на 80%, сельскагаспадарчай - на 30, гандлю - амаль на 70%, рост беспрацоўя (больш за 30 млн чалавек), зніжэнне ўзроўню жыцця. Абвастрыліся нацыянальныя праблемы. Актывізаваліся рабочы, камуністычны, фашысцкі руху
за ўсё крызіс ударыў па тых краінах, якія ў канцы 20-х гг мелі самыя высокія тэмпы развіцця эканомікі - ЗША і Германіі
5. Наспяванне Другой сусветнай вайны (1933-1939 гг)
Розныя краіны шукалі выхаду з крызісу паасобку і рознымі спосабамі, грэбуючы інтарэсамі іншых дзяржаў. Гэта прывяло да ўзнікнення "гандлёвых войнаў" і міждзяржаўных канфліктаў. Прычым адрозніваліся дзве асноўныя тэндэнцыі
Так ЗША, Англія, Канада, скандынаўскія краіны ажыццявілі ліберальныя рэформы ў інтарэсах шырокіх слаёў насельніцтва, але ўзмацнілі дзяржаўны кантроль над эканомікай. Былі закладзены асновы "дзяржавы росквіту"
Затое ў Германіі, Італіі, Венгрыі, Балгарыі, Японіі ўсталяваліся таталітарныя рэжымы фашысцкага тыпу, якія шукалі выхаду з крызісу праз перагляд вынікаў Першай сусветнай вайны і рыхтаваліся да новай вайне, прэтэндуючы на сусветнае панаванне. Завяршылася фарміраванне таталітарнага рэжыму ў СССР, у знешняй палітыцы таксама стаў на шлях тэрытарыяльнай і палітычнай экспансіі пад камуністычнымі лозунгамі
Гэта вельмі абвастрыла супрацьстаянне дэмакратыі і таталітарызму
У некаторых краінах (Францыя, Іспанія, Чылі) на хвалі антыфашысцкай барацьбы да ўлады на час прыйшлі Народныя франты, якія правялі радыкальныя сацыяльныя рэформы. Над Іспаніяй падчас барацьбы супраць фашызму навісла пагроза камуністычнай дыктатуры, але рэспубліка была звергнута і ўстаноўлена нацыяналістычна-таталітарны рэжым генерала Франка.
Мірныя сродкі стрымлівання таталітарных дзяржаў не спрацавалі, і свет падышоў да Другой сусветнай вайне
Беларускую