§ 52. Горад Рым і жыццёяго жыхароў
Рым VII у. да н.э. - ІVарт. н.э.
1. Вечны горад
У пачатку II ст. да н.э. Рым з невялікага паселішча земляробаўператварыўся ў адзін з найбуйнейшых гарадоў старажытнага свету. «Вечны горад»,як называюць Рым, размешчаны на берагах ракі Тыбр на сямі пагорках. Асноўныміз іх Капітолій, Палатин, Квиринал. На вяршыні Капіталійскага ўзгорка ўзвышаўсяхрам Юпітэра. На Палатине стаялі палацы рымскіхімператараў. Паміж гэтымі трыма ўзгоркамі распасціралася цэнтральная плошча Рыма - форумРоманум. Па абодва бакі форуму ў розны час былопабудаваны храмы, прысвечаныя багам і грамадскія будынкі - базылікі. У памяшканняхбазілік адбываліся судовыя паседжанні, складаліся гандлёвыя дагаворы. Нафоруме ў розныя часы ўсталёўвалі помнікі і скульптуры. Форум быў месцамнароднага сходу, таму тут узвышалася трыбуна для выступленняў выступоўцаў і аб'явыдзяржаўных указаў. З боку Капіталійскага пагорка да плошчы падступаў домдзяржаўнага сховішчы дакументаў - Табуларий. Гэта найстаражытнаязбудаванне Рыма, якая захавалася да нашых часоў. Ледзь ніжэй на схілеразмяшчаліся храмы Канкордыя (Згоды) і Веспасіана, Узведзеныя ў эпоху імперыі. На паўночна-заходнім Баніфоруму ва II ст. да н.э. пабудавана базыліка консула Эмілія(Базылікі мелі імя палітычнага або дзяржаўнага дзеяча, па ініцыятыве якогаіх будавалі). Побач з ёй размяшчаўся будынак сената. На супрацьлеглым бакуфоруму былі базіліка Юлія Цэзара, пабудаваная ў I ст. да н.э.,і храмы, прысвечаныя багам.
Праз форум пралягала Свяшчэнная дарога, які спалучае Палатінскіяўзгорак зКапітолій. На гэтай дарозе былозбудаваная трыумфальная арка ў гонар ўзяцця Цітам Ерусаліма.
Трыумфальная аркаімператара Ціта
У сувязі з ростам колькасці насельніцтва паміж Капітолійі Квиринале пабудавалі дадатковыя форумы. Нанайбуйнейшым з іх - форуме Траяна - на адной лініі размяшчаліся квадратныдвор з коннай статуяй імператара і самая рымская базыліка Ульпия. Найбуйнейшыя грамадскія будынкі Рыма - цыркі,стадыёны, амфітэатр будавалі на ўскраінах горада.
З-за межаў горада цягнуліся акведукі, забяспечвае яго вадой. Жыватворнаявільгаць падавалася да 400 фантанаў, якія служылі таксама студнямі.
Рымляне стварылі новы тып прыватнага жытла - атрыум. Для абагрэву дамоў рымляне выкарыстоўвалі вадзяное іпаравое ацяпленне. У перыяд імперыі для плебеямі будавалі шматпавярховыядома - инсулы, а для багатыроў - гарадскія палацы,загарадныя вілы.
2. Рымская абшчына
Структура рымскага грамадства была складанай. Яно падзялялася на патрыцыяўі плебеямі, на свабодных і рабоў. Свабодныя яшчэ дзяліліся на Квірынія, лаціна, перегринов і вольноотпущенников.Квірынія мелі права уласнасці на зямлю,заключэнне здзелак, галасы ў народных сходах і права займаць дзяржаўныя пасады.Латыні мелі абмежаваныя правы. Перегрина - Замежнікі -былі бяспраўнымі, але з часам маглі атрымаць правы, калі іх пад апеку бралі Квірынія. Вольноотпущенники хоць і лічыліся рымскіміграмадзянамі, але мелі толькі права заключаць гандлёвыя дамовы.
Нявольнікі-рабы таксама дзяліліся на групы. Горшым было становішча тых,каго ўзялі ў палон са зброяй у руках. Рабам дазвалялі ўдзельнічаць у рэлігійныхрытуалах. Існавала традыцыя адпачынку рабоў на волю. Але наогул рабоўлічылі "жывёламі, якія ўмеюць гаварыць».
Цікава ведаць
У перыяд найвышэйшага росквіту ў Рымепражывала каля 1 млн. чалавек. Каб вырашыць транспартную праблемуперанаселенай горада, Юлій Цэзар забараніў грамадзянам карыстацца ўласнымікаляскамі. Заможных грамадзян насілі на насілках або яны перамяшчаліся награмадскім «таксі», якое павінна спецыяльны лічыльнік для аплаты.
3. Паўсядзённае жыццёрымлян
Дзень у рымлян пачынаўся ў тры (па нашым часе ў дзевяць) гадзін раніцы. Рымлянінснедаў хлебам і віном, часам сырам і мёдам. Потым ішоў па сваіх справах: у школу,ў суд або ў сенат. Багаты грамадзянін браў бедных, раздаваў ім ежуі грошы, спадзеючыся, што яго падтрымаюць на выбарах. Абедаліхалоднымі і гарачымі стравамі, рыбай, хлебам, віном. Пасля абедупачыналася сиеста - час адпачынку. Работа ўсіх устаноў спынялася.Зачынялася храмы, купецкія крамы. Выключэнне склалі толькі сенат ісуда, народныя сходу. Часам рабы таксама працягвалі працу ў поле. Пасля сиестырымляне займаліся спортам, ішлі да тэрм, трэніраваліся на Марсавым полі. Затымрымляне вячэралі.
Любімымі забаўкамі рымлян былі баі гладыятараў і гонкі на калясніцах.Дзесяткі тысяч рымлян збіраліся да амфітэатра, каб убачыць, як гладыятары,звезеныя з розных правінцый, забівалі адзін аднаго ці змагаліся з драпежнымізвярамі - львамі, мядзведзямі, быкамі. Часам гладыятарскія баі працягваліся папаўгода. Лёс пераможанага гладыятараў, вырашалі самі гледачы. Вялікі палец,што паказваў ўніз, азначаў смерць, падняты ўверх - жыццё. Выйграўшы шматбаёў, раб-гладыятар мог дастаць волю.
Рымскі дом (Домус). Жылі рымляне залежнасціад дастатку або ў інсуліну, Альбо ў палацы, ці ўатрыум. Атрыум - дом заможнага рымляніна - меў ўнутраны двор, акружаны сачатырох бакоў крытай каланадай (ён зваўся перестиль).У перестили сярод кветак і фантанаў сям'я праводзіласвой вольны час. Складовай хаты былі бібліятэка і ойкос - Вялікі зала для прыёмаў. У такім доме з часам падлогупачалі пакрываць мармуровай пліткай, а затым і мазаікай. Сцены распісваліфрэскамі. Столь упрыгожвалі золатам і слановай косткай. Замяняліся іабсталяванне пакояў: замест старых дубовых мэблі з'явілася мэбля з драўніныкаштоўных парод, прыпазнілася з Усходу. Разам з прадметамі побыту заможныярымляне запазычылі з Грэцыі і краін Усходу таксама моду і норавы. Дом атачалісценамі. Звонку на сцяне вісеў званочак, які апавяшчаў гаспадарам аб прыходзенаведвальнікаў. На парозе мазаікай было выкладзена слова «savle»- «Будзь здаровы», а часам - мазаічнае выява сабакі.
4. Рымская сям'я івыхаванне дзяцей
Права ствараць сям'ю было адным з асноўных правоў рымскага грамадзяніна.Шлюбы іншых слаёў насельніцтва лічыліся незаконнымі. Калі бацька быў грамадзянінам,а маці латинянкою, то дзіця меў права на рымскае грамадзянства.
На чале сям'і стаяў бацька. Ён меў велізарную ўладу. Закон яму дазваляўзабіваць дзяцей да трох гадоў, а калі яны мелі фізічныя недахопы або слабое здароўе,то і старэй. Жанчыну ў рымскай сям'і паважалі як гаспадыню дома. Мужчына немог пакрыўдзіць яе па ўласнай волі. За якія правіны ён мог судзіць жонку толькіразам з сваякамі.
Нараджэнне дзіцяці суправаджалася многімі абрадамі. Падчас аднойз цырымоній бацька браў дзіцяці на рукі, прызнаючы такім чынам яго сваім.Калі ж бацька не прызнаваў дзіцяці, тады яе пакідалі на вуліцы і яна маглапамерці або стаць рабом. Пасля прызнання маляняці спавівалі і клалі ў ложак. На8-й ці 9-ы дзень ад нараджэння маленькім рымлянін давалі імя і дарылі розныякудмені: меч з імем бацькі, сякеркі з імем маці, выявы зорак,жывёл, якія апраналі на шыю дзіцяці. Складанай справай было абранне імя. Дзіцяадразу атрымлівала імя роду, да яго прыкладалася асабістае імя. Іх улацінскай мове налічвалася каля 20. Акрамя таго, існавалі яшчэ і мянушкі.Напрыклад, паэт Авідый меў мянушку Назон - Насаты,мянушка Цыцэрон азначала гарох.
Сямейныя звычаі з часам мяняліся. У Рыме ў часы імперыі было распаўсюджанаўсынаўлення. Ўмацоўвалася незалежнасць рымскіх жанчын. Практыкаваўся шлюб, уякім жанчына не падпадала пад уладу мужа, былі магчымымі развод.
Пытанні і заданні
1. Калі быў заснаваны горад Рым?
2. На колькіх пагорках яно размешчана?
3. Апішыце структуру і галоўныя будынкі Старажытнага Рыма.
4. Якой была структура рымскайсуполкі? Які часткі жыхароў горада жылося горш?
5. Складзіце апісанне паўсядзённым жыцці жыхара Рыма.
Беларускую